Jak wybrać odpowiednie nawozy mineralne?

Nawozy to substancje używane w uprawie roślin, których celem jest zwiększenie wysokości i jakości plonowania poprzez wzbogacenie gleby w składniki pokarmowe niezbędne dla roślin i polepszenie jej właściwości fizycznych, chemicznych, fizykochemicznych i biologicznych, pochodzenia mineralnego lub organicznego. Nawozami są też produkty, które przeznacza się dla zwiększenia żyzności stawów rybnych.  Zależnie od rodzaju nawozu, zawarte są w nim składniki pokarmowe, czyli makroelementy niezbędne roślinom tj.: azot, fosfor, potas, także wapń, magnez i siarka oraz w niewielkich ilościach żelazo, cynk, miedź, bor, molibden, chlor. Składniki te mogą być w formie bezpośrednio przyswajalnej przez rośliny albo dopiero po przemianach zachodzących w glebie, poprzez co działanie nawozów może trwać w czasie jednego roku nawożenia lub nawet 3-5 następnych lat. Zdarza się, że składniki pokarmowe w wyniku przemian glebowych przechodzą w formę trudniej przyswajalnej lub całkowicie nieprzyswajalnej dla roślin.

Istotnym rodzajem nawozów, produkowanych przez przemysł są nawozy mineralne, dostarczane rolnictwu i zawierające tylko jeden składnik pokarmowy. W ciągu ostatnich lat zapoczątkowano też produkcję nawozów zawierających dwa lub więcej składników pokarmowych, które uzyskują coraz większą popularność. Składniki zawarte w nawozach mineralnych dostarczają roślinom łatwo dostępnych składników pokarmowych, a ponadto regulują odczyn gleby i poprawiają jej właściwości chemiczne i fizyczne.

Nawozy mineralne zawierają proste, wysokoprocentowe i bezpośrednio przyswajalne dla roślin lub po niewielkich tylko przemianach w glebie związki chemiczne. Głównymi surowcami do produkcji tych nawozów są rudy, kopaliny, odpady przemysłu hutniczego oraz odpady pochodzenia zwierzęcego. Niektóre z nich poprawiają strukturę gleby, zmieniają jej odczyn, albo usuwają toksyczne substancje. Nawozy mineralne sprzedawane są w postaci granulatów lub proszków, które zawierają określone makroelementy albo mikroelementy w formie skondensowanej. Muszą być stosowane w ściśle określonych dawkach i w ściśle określonych terminach. Wartość odżywcza plonu ulega albowiem znacznemu obniżeniu w przypadku tzw. przenawożenia gleby. Wprowadzone do gleby nawozy mogą być pobierane przez rośliny bezpośrednio (np.: nawozy szybko działające) lub muszą wpierw ulec przemianom chemicznym (nawozy wolno działające).

Poszczególne grupy nawozów mineralnych
Nawozy azotowe – zawierają azot w formach: jonów amonowych, azotanowych, azotynowych lub grup amidowych (azotniak, mocznik). W rolnictwie i ogrodnictwie stosuje się następujące nawozy azotowe:

• saletra amonowa (azotan amonu), stosowana pod wszystkie rośliny uprawne i na wszystkich glebach,
• saletra sodowa (saletra chilijska, azotan sodu), nieorganiczny związek chemiczny stosowany jako nawóz, jako substancja konserwująca mięso w przemyśle spożywczym lub jako minerał,
• saletra wapniowa (saletra norweska, azotan wapnia), to unikalna kombinacja azotu azotanowego i w pełni rozpuszczalnego w wodzie wapnia, co czyni ją jednym z najbardziej wartościowych produktów na rynku nawozowym, saletra potasowa (saletra indyjska, azotan potasu), stosowana jako nawóz sztuczny, utleniacz w pirotechnice oraz konserwant mięsa,
• siarczan amonu, stosowany głównie jako nawóz sztuczny, w garbarstwie i przemyśle drożdżowym,
• saletrzak (mieszanina saletry amonowej i wapniaku mielonego), jest uniwersalnym nawozem stosowanym dla wszystkich roślin i gleb oraz do stosowania w różnych porach roku i wegetacji roślin,
• chlorek amonu, składnik niektórych nawozów sztucznych, stosowany przy lutowaniu, cynowaniu i cynkowaniu,
• azotniak (cyjanamid wapnia), stosowany jako nawóz sztuczny, w Polsce od lat 60-tych nie stosowany,
• mocznik (związek organiczny). Azotniak i mocznik należą do nawozów wolno działających, ponieważ zawarty w nich azot musi najpierw zostać przekształcony w formę przyswajalną dla roślin (jony azotanowe, azotynowe lub amonowe). Nawozy azotowe wpływają na intensywny rozwój i wzrost roślin, zwiększając ich masę zieloną oraz plon nasion, ale też zmniejszają zawartość cukru w burakach, tłuszczu w nasionach rzepaku, czy skrobi w bulwach ziemniaka, co wpływa niekorzystnie na jakość technologiczną tych roślin. Niewłaściwe stosowanie tych nawozów, np. w zbytnio małych dawkach albo zbyt późno, mogą wpływać na zmniejszenie zimotrwałości roślin ozimych, zwiększenie niebezpieczeństwa wylęgania roślin, utrudnianie zbiorów. Niedobory azotu w glebie hamują wzrost roślin i zmniejszają zawartość w nich chlorofilu, co powoduje zmniejszenie plonu.

Działanie nawozów azotowych, które zawierają azot w formie azotanowej jest określane jako szybkie, natomiast pozostałych wolniejsze. Jest to spowodowane tym, że rośliny pobierają najwięcej jonów azotanowych, a w niewielkim zakresie jonów amonowych. Ze względu na szybkość działania nawozów azotowych dzieli się je na dwie grupy:

• szybko działające (saletra amonowa, saletrzak), które zawierają azot w dwóch formach: azotanowej i amonowej,
• wolno działające (siarczan amonowy, woda amoniakalna, mocznik nawozowy), które zawierają azot w formie amonowej i amidowej.

Nawozy fosforowe – zawierają przyswajalne dla roślin jony fosforanowe. W rolnictwie i ogrodnictwie stosuje się najczęściej:

• supertomasynę (fosforan sodowo-wapniowy), powstaje w wyniku ogrzewania mieszaniny fosforytów, węglanu sodu i piasku kwarcowego, jest rozpuszczalna w słabym kwasie cytrynowym i należy do nawozów fosforowych wolno działających; obecnie nie stosowana,
• superfosfat (mieszanina różnych fosforanów z przewagą kwaśnego fosforanu wapnia) produkowany jest z kości, fosforytów, apatytów. Jest rozpuszczalny w wodzie, ma szerokie zastosowanie w rolnictwie i należy do nawozów fosforowych szybko działających.

Nawozy fosforowe wywierają duży wpływ na jakość plonu, w mniejszym natomiast stopniu na jego ilość. Wpływają też na efektywność nawożenia azotem. Rośliny przy niedoborze fosforu są sztywne, bardziej kruche, ciemnozielone, barwa traci połysk, a brzegi i wierzchołki roślin są rdzawoczerwone. Fosfor w roślinie występuje przede wszystkim w połączeniach ze związkami organicznymi. Największą ilość fosforu zawierają nasiona. Nawożenie fosforem przy powiązaniu z potasem zwiększa mrozoodporność i zmniejsza wylęganie. Poza tym fosfor korzystnie wpływa na ukorzenienie się roślin i krzewienie zbóż. Obecnie nawozy z fosforem stosuje się zazwyczaj pod pług, czyli pod orkę siewną lub przedzimową.

Nawozy potasowe zawierają potas w formie rozpuszczalnych soli, które są przyswajalne dla roślin. Do najczęściej stosowanych nawozów potasowych należą: siarczan potasu, nawóz wysokoprocentowy, kainit (nazwa handlowa mielonej skały zbudowanej głównie z kainitu, sylwinitu i langbeinitu), kamex (nawóz potasowy i magnezowy). Nawozy potasowe produkuje się też z popiołów i pyłów przemysłowych.

Potas jest jednym z makroskładników, który odgrywa podstawową rolę we wzroście i plonowaniu roślin uprawnych. Potas reguluje gospodarkę wodną roślin, co sprawia, że transport asymilatów jest intensywniejszy, korzystnie wpływa na wykorzystanie światła przez rośliny, poprawia właściwości tkanek, wzmacnia odporność na choroby, zwiększa mrozoodporność. Makroskładnik ten wpływa na wzrost zawartości witaminy C u roślin.

Program nawożenia tworzy się na podstawie zapotrzebowania uprawianego gatunku na potas oraz określenia zasobności uprawnej warstwy gleby w ten makroskładnik. Nawozy potasowe stosuje się zazwyczaj jesienią, z kolei wiosną stosuje się je pod rośliny wysiewne lub wysadzane później, wówczas zabieg wykonuje się z 10-14 dniowym wyprzedzeniem. Nawożenie potasem stosowane jest także w przypadku zaobserwowania objawów niedoboru tego składnika u roślin. Gleby w Polsce zazwyczaj są ubogie w potas, dlatego wprowadza się często nawozy wieloskładnikowe, czyli nawozy potasowo-magnezowe, które zaliczają się do nawozów potasowych.

Nawozy wapniowe to nawozy sztuczne, z których bezpośrednio lub pośrednio uwalniają się przyswajalne dla rośliny jony wapnia. Nawozy te neutralizują też kwaśny odczyn gleby. Z nawozów wapniowych tlenkowych tworzy się rozpuszczalne w wodzie wapno lasowane, dlatego należą do nawozów szybko działających. Z kolei nawozy wapniowe węglanowe, zawierają wapń w postaci węglanu np. nawóz wapniowy kredowy, wapniak mielony, nawozy wapniowe z odpadów przemysłowych, które należą do nawozów wolno działających, ponieważ węglan wapnia jest trudno rozpuszczalny w wodzie. Stosuje się także nawozy wapniowe tlenkowo-węglanowe, które poza wapniem zawierają też magnez i domieszkę mikroelementów. Nawozem wapniowym jest także saletra wapniowa.

Wapniowanie jako zabieg odkwaszający wpływa na podnoszenie urodzajności gleb przez:

• poprawę właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych,
• poprawę przyswajalności mikroelementów przez rośliny,
• zwiększenie przyswajalności fosforu, potasu i magnezu,
• ograniczenie dostępności dla metali ciężkich,
• zmniejszenie toksycznego działania glinu i manganu,
• wspomaganie nawożenia organicznego i mineralnego,
• dodatni wpływ na procesy rozkładu substancji organicznej,
• polepszenie jakości zdrowotnych i technologicznych płodów rolnych.

Nawozy magnezowe zawierają ważny składnik pokarmowy roślin jakim jest magnez, który jest niezbędny do budowy m.in. chlorofilu. Zawartość przyswajalnego magnezu w polskich glebach jest niska i wynosi od 1 do 20 mg/100 g gleby. Symptomy niedoboru tego składnika występują najczęściej u młodych, płytko ukorzenionych roślinach, ponieważ najwięcej magnezu występuje w warstwie podornej. Przy czym magnez może występować w formie tlenkowej lub węglanowej. Niedobór magnezu u roślin wpływa na ujemny ich wzrost, plon oraz jakość technologiczną. Składnik ten uczestniczy w procesie fotosyntezy, jest aktywatorem wielu procesów biochemicznych i enzymatycznych. A ponadto bierze udział w syntezie białek i tłuszczów, wpływa korzystnie na gromadzenie cukru w korzeniu. Co ważne, magnez zmniejsza podatność roślin na choroby, szczególnie na chwościk, a jednocześnie stymuluje plonotwórcze działanie azotu. Ze względu na ruchliwość magnezu należy go stosować często, ale w mniejszych ilościach.

Mikronawozy zawierają znaczącą ilość mikroelementów, które są potrzebne dla rozwoju roślin, ale też organizmów zwierzęcych. Stosowane są jako środki polepszające strukturę silnie eksploatowanych gleb. Mikronawozy stosuje się w połączeniu z roztworem mocznika i pestycydami.

Nawozy wieloskładnikowe to mieszanina nawozów mineralnych zawierająca mikro- i makroelementy w odpowiednich dawkach. Stosuje się je dla wszystkich gatunków roślin. Na wiosnę nawozy te sypie się pod rośliny, natomiast latem nawozi się:

• rośliny rabatowe,
• rośliny przycięte po pierwszym kwitnieniu,
• młode 3-5 letnie krzewy oraz drzewa liściaste i iglaste,
• młode i starsze krzewy kwitnące: azalie, hortensje, różaneczniki, budleje, róże, powojniki wielokwiatowe i krzewuszki,
• żywopłoty.

Nawozy organiczno-wapniowo-mineralne zawierają obok substancji organicznej, będącej produktem odpadowym przemysłu, składniki mineralne (makro- i mikro-składniki).

Ze stosowaniem nawozów mineralnych wiążą się oprócz oczywistych korzyści, także szkody dla środowiska i człowieka, zwłaszcza zanieczyszczenia wód gruntowych i powierzchniowych powodujące eutrofizację, zakwaszenie, odkwaszenie lub zasolenie gleb, nadmierne nagromadzenie w roślinach szkodliwych substancji, czyli przenawożenie itp. Zbyt duże dawki, nieodpowiednie proporcje składników pokarmowych lub brak możliwości wykorzystania nawozu w danych warunkach glebowych, przy niedostatku lub nadmiarze wody, niektórych pierwiastków, nieodpowiednim odczynie gleby lub nadmiernym zachwaszczeniu, są przyczyną degradacji siedliska rolniczego. Dotyczy to zwłaszcza nawozów mineralnych.

Aleksandra Szymańska

Źródło: Rolniczy Magazyn Elektroniczny, nr 34, listopad 2009, www.cbr.edu.pl, fot. morguefile.com