Ochrona rzepaku przed szkodnikami w sytuacji wycofywania substancji czynnych

Autorzy artykułu: Dr inż. Przemysław Strażyński, Prof. dr hab. Marek Mrówczyński

Duży areał uprawy, zmiany klimatu i uproszczenia agrotechniczne to główne czynniki istotnie wpływające na zwiększenie presji ze strony szkodników rzepaku. Ograniczona liczba insektycydowych zapraw nasiennych i stopniowe wycofywanie kolejnych substancji czynnych może spowodować, że ochrona plantacji będzie coraz trudniejsza.

Proces wycofywania substancji czynnych trwa już od kilku lat

20 maja 2020 roku Komisja Europejska przyjęła dwie strategie w ramach Europejskiego Zielonego Ładu: „Strategię od pola do stołu” oraz „Strategię na rzecz bioróżnorodności”. Głównymi założeniami tych strategii jest redukcja do 2030 r. zużycia środków ochrony roślin o 50% oraz stosowania nawozów o 20%. Proces wycofywania substancji czynnych trwa już od kilku lat. Począwszy od 2018 r. z katalogu dostępnych substancji czynnych wycofywane są te, które mają negatywny wpływ na układ enodkrynny człowieka i zwierząt stałocieplnych, jak również wykazują brak selektywności dla organizmów pożytecznych i zapylaczy oraz w sposób długotrwały ujemnie oddziałują na środowisko. Są to często związki trwałe i część z nich przechodzi do wód gruntowych.

Strategie KE są z punktu widzenia bezpieczeństwa żywności i środowiska jak najbardziej zasadne. Jednak bez alternatywnych metod ochrony, dostępnych biopreparatów i systemów dopłat w przypadku takich ograniczeń wzrosną koszty produkcji przy potencjalnie niższych plonach, co z pewnością przełoży się na wzrost cen żywności. Największy problem będzie ze spełnieniem pierwszego wymagania związanego z chemiczną ochroną roślin. Ale założenia redukcji zużycia środków chemicznych o połowę to cele ogólne i będą one jeszcze przedmiotem dyskusji na szczeblu unijnym. Dlatego zachodzi potrzeba wypracowania przez Polskę korzystnego stanowiska, ponieważ trzeba brać pod uwagę realne możliwości polskiego rolnictwa, również mniejszych gospodarstw. Warunki, które zostaną wynegocjowane będą kształtowały polskie rolnictwo przez kolejnych kilkanaście lat. W każdym razie na chwilę obecną istnieje potrzeba szerokiego upowszechniania wśród producentów rolnych i doradców wiedzy z zakresu integrowanej ochrony. Przede wszystkim dotyczącej wykorzystania w pierwszej kolejności metod niechemicznych: agrotechnicznych, biologicznych i hodowlanych w celu ograniczania agrofagów, w tym szkodników rzepaku.

W niedalekiej przyszłości planuje się wycofanie kolejnych substancji czynnych insektycydów, w tym wszystkich z grupy pyretroidów

W ostatnich latach po wycofaniu chloropiryfosu (gazowo zwalczał m.in. szkodniki glebowe) czy dimetoatu cofnięto również zezwolenie na stosowanie beta-cyflutryny. W związku z tą decyzją insektycydy zawierające tę substancję czynną można w obecnym sezonie stosować wyłącznie do 20 lipca. W niedalekiej przyszłości planuje się wycofanie kolejnych substancji czynnych insektycydów, w tym wszystkich z grupy pyretroidów i m.in. pozostałych insektycydów z grupy fosforoorganicznych i karbaminianów. Pyretroidy to szeroko wykorzystywane w ochronie rzepaku i innych upraw substancje czynne o działaniu kontaktowym i żołądkowym na szkodniki. Ale po pierwsze zaburzają gospodarkę hormonalną ssaków (w tym człowieka), a po drugie są niebezpieczne dla pszczół i innych zapylaczy oraz pożytecznej entomofauny. Z tego względu po 40 latach UE zadecydowała o ich całkowitym wycofaniu w ciągu najbliższych 2 lat.

Obecnie więcej substancji czynnych zostaje wycofywanych ze stosowania, niż wprowadzanych na rynek nowych

W wielu przypadkach wycofanych substancji czynnych nie da się zastąpić w pełnym zakresie ich działania w niektórych uprawach i taki problem pojawi się również w ochronie rzepaku. Obecnie więcej substancji czynnych zostaje wycofywanych ze stosowania, niż wprowadzanych na rynek nowych. Z listy wykreślane są substancje czynne o długotrwałym działaniu, a wprowadza się preparaty o bardzo krótkim działaniu ochronnym. W takiej sytuacji wzrasta liczba zabiegów ochronnych w  okresie wegetacji, co generuje dodatkowe koszty produkcji (nawet do 25%) i stwarza utrudnienia organizacyjne. Redukcja substancji czynnych potęguje też powszechne już zjawisko uodparniania się szkodników, co będzie skutkowało wzrostem poziomu chemizacji przy jednoczesnym braku efektywności ich zwalczania. Taka sytuacja wymusza poszukiwanie alternatywnych rozwiązań gwarantujących opłacalność produkcji roślinnej. Podkreśla się znaczenie metody niechemicznych, które pozwalają obniżyć poziom chemizacji, jednak zwykle nie wystarczają. Oprócz zaleceń agrotechnicznych i właściwego płodozmianu, w okresie powschodowym podstawowe metody prewencyjne ograniczające presję szkodników to ograniczanie zachwaszczenia i optymalne nawożenie, ponieważ zapewnienie roślinom optymalnych warunków wzrostu zmniejsza ryzyko potencjalnych strat.

Od kilku lat szczególnie duży nacisk położony jest na metodę hodowlaną, która jako jedna z metod niechemicznych ma istotne znaczenie w ochronie integrowanej. Sukcesywnie pojawiają się odmiany odporne lub tolerancyjne na agrofagi, w tym również szkodniki. Intensywnie promuje się także metody biologiczne, tj. wykorzystywanie występujących na plantacjach organizmów pożytecznych, jak i stosowanie biopreparatów – obecnie w rzepaku ozimym zarejestrowany jest jeden tego typu preparat fungicydowo-insektycydowy ograniczający pchełki.

Do ochrony rzepaku ozimego pozostanie jedynie pięć substancji czynnych

Teoretycznie możliwość redukcji występuje w największych powierzchniowo uprawach. W rzepaku ozimym potencjalnie największy problem po wycofaniu substancji czynnych będzie ze szkodnikami, które na skutek ocieplenia klimatu i wydłużenia okresu wegetacyjnego będą pojawiały się wcześniej i rozwiną więcej pokoleń, jak np. mszyce czy pryszczarki. Przykładem jest mszyca brzoskwiniowa, wektor wirusów żółtaczki rzepy, która podczas łagodnej zimy potrafi rozwijać się nieprzerwanie do wiosny. Kiedy problem masowego pojawienia się mszyc i związanej z nimi wirozy pojawił się w 2016 r. już wówczas był problem z ich efektywnym zwalczaniem, ponieważ duża część populacji była odporna na większość substancji czynnych. Po wycofaniu kolejnych substancji czynnych i braku skutecznych metod alternatywnych problem jeszcze bardziej się pogłębi. Ogólnie do ochrony rzepaku ozimego pozostanie jedynie pięć substancji czynnych, m.in. acetamipryd, który może być stosowany jeszcze przez kilkanaście lat (teoretycznie – Francja już go wycofała). Ale np. po wycofaniu lambda-cyhalotryny rzepak pozostanie całkowicie pozbawiony ochrony przed mączlikami i tantnisiem krzyżowiaczkiem.

Stosowanie środków ochrony roślin można zredukować przez zastępowanie jednych substancji czynnych innymi o podobnym działaniu, lecz stosowanymi w mniejszych ilościach. Będzie to zależało od skuteczności danej substancji, jej mechanizmu działania, możliwości stosowania jej w mieszaninach z innymi substancjami, adiuwantami czy nawozami. Metody niechemiczne (agrotechiczne, biologiczne, hodowlane) z punktu widzenia ochrony integrowanej są szczególnie ważne. Co prawda w zdecydowanej większości przypadków nie pozwalają na całkowite zwalczenie agrofagów, jednak w sposób istotny przyczyniają się do ich ograniczania, a co za tym idzie – zmniejszenia poziomu chemizacji. Takie główne cele zakładają przyszłe strategie KE.

Dlatego dzisiejsza nauka i postęp badawczy w zakresie nowatorskiej ochrony roślin, a także działania legislacyjne powinny zmierzać w kierunku doskonalenia tych metod i sposobów ich wykorzystania przez:

• rozszerzenie zakresu stosowania zarejestrowanych biologicznych środków ochrony roślin do ochrony upraw rolniczych przed szkodnikami oraz opracowanie własnych biopreparatów do zwalczania chorób grzybowych roślin uprawnych. Jednak podstawowym warunkiem zwiększenia stosowania metod biologicznych jest dopłata do kosztów zakupu (wzorem niektórych państwa UE: Austria, Belgia, Czechy, Francja, Niemcy i Słowacja, a poza UE także Szwajcaria) z funduszy WPR 2021-2027 oraz szkolenie praktyków i doradców, gdyż przy stosowaniu biopreparatów wymagany jest wyższy poziom wiedzy,
• hodowlę, która musi zmierzać (i zmierza) w kierunku uzyskania odmian odpornych na stresy abiotyczne i biotyczne – odporne i tolerancyjne na agrofagi czy okresy suszy oraz dostosowane do warunków agroklimatycznych w danym rejonie uprawy,
• uproszczoną rejestracja adiuwantów w celu szerszego ich wykorzystywania w praktyce rolniczej,
• rejestracje nowych lub „derogacje” zapraw nasiennych. Ograniczenie poziomu chemizacji można uzyskać przez stosowanie długodziałających zapraw nasiennych zamiast kilkukrotnych zabiegów nalistnych w okresie wschodów ograniczających m.in. śmietkę kapuścianą, chowacza galasówka, pchełki czy mszyce (zaprawy w innowacyjnych formulacjach, najlepiej dwuskładnikowe, a materiał siewny zaprawiany w systemie ESTA).

Liczba insektycydów aktualnie zarejestrowanych w rzepaku ozimym oraz po ewentualnym wycofaniu substancji czynnych.

*insektycydy zawierające beta-cyflutrynę można stosować tylko do 20 lipca 2021 r.

Dr inż. Przemysław Strażyński
Prof. dr hab. Marek Mrówczyński
IOR–PIB w Poznaniu