Jak chronić kukurydzę przed chorobami i szkodnikami

Autorzy artykułu: dr hab. inż. Paweł K. Bereś, prof. IOR-PIB1, mgr Łukasz Kontowski
Instytut Ochrony Roślin – PIB, Terenowa Stacja Doświadczalna w Rzeszowie 

Kukurydza zwyczajna jest jedną z najważniejszych roślin rolniczych w Polsce z areałem uprawy przekraczającym nieco ponad 1 mln hektarów. Obok niej coraz większą popularnością cieszy się kukurydza cukrowa (słodka) zaliczana do roślin ogrodniczych. Według różnych szacunków powierzchnia jej zasiewów to już 6-9 tys. ha z tendencją rosnącą. 

Na małą skalę uprawia się ponadto kukurydzę pękającą, a już typowo amatorsko kukurydzę niebieską oraz ozdobną. Powierzchnia zasiewów kukurydzy zapewne byłaby większa gdyby za areałem uprawy szła dobra cena za surowiec, ale zwłaszcza możliwość wszechstronnego wykorzystania plonu, w różnych gałęziach gospodarki. Warto także w tym miejscu wspomnieć, że ze skrobi kukurydzianej wytwarza się choćby naczynia biodegradowalne, więc możliwe, że w dobie eliminacji jednorazowego plastiku w jego miejsce wejdą naczynia ekologiczne, w tym wytwarzane z kukurydzy. To rynek, który się rozwija, zatem możliwe, że przyczyni się do lepszego zagospodarowywania plonów kukurydzy. Nie da się również nie wspomnieć o roli kukurydzy w fitoremediacji czyli usuwania zanieczyszczeń np. z gleby na terenach przemysłowych czy poprzemysłowych. Jak więc widać potencjał kukurydzy jest bardzo duży.

Priorytetem jest zwalczanie chwastów

Dla producentów kukurydzy zawsze priorytetem jest zwalczanie chwastów. I słusznie. Jest ich bowiem około 100 gatunków (w tym popularnych 40). Wiadomo, że jako lepiej dostosowane do środowiska szybciej rosną, zabierają miejsce, światło, wodę i składniki odżywcze kukurydzy, tym bardziej że ta jest późno siana i w szerokim rozstawie rzędów. Ktokolwiek widział kukurydzę bez jakiegokolwiek zwalczania chwastów (np. poletka kontrolne doświadczeń herbicydowych) ten rozumie jak chwasty mogą zdominować uprawę.

Większy problem to szkodniki i choroby

Obok jednak chwastów coraz większym problemem są szkodniki i choroby. Niektóre gatunki roślinożerców (fitofagów) towarzyszą tej roślinie od ponad 60 lat np. ploniarka zbożówka, drutowce, pędraki, mszyce, wciornastki czy też omacnica prosowianka. Inne pojawiły się stosunkowo niedawno np. stonka kukurydziana (rok 2005), słonecznica orężówka (rok 2007), czy też skoczek kukurydziany wykryty w 2019 roku. Na początku 21 wieku na kukurydzy notowano nieco ponad 30 szkodników kukurydzy. Następnie ich liczba wzrosła do 50, a obecnie Instytut Ochrony Roślin – PIB wskazuje na obecność około 100 fitofagów. Ich liczba rośnie z kilku powodów. Po pierwsze udaje się rozpoznać gatunki określane dawniej tylko ogólną nazwą systematyczną np. rolnice, wciornastki. Ponadto część gatunków znanych z innych roślin uprawnych dostosowuje się do żerowania na kukurydzy np. skrzypionka zbożowa, lednica zbożowa. Rośnie także liczba organizmów znanych z pojawu na roślinach dzikich, które sporadycznie bądź już na stałe włączają kukurydzę do swojej diety np. pienik ślinianka.

Choroby kukurydzy

Jeszcze bogatszy skład gatunkowy występuje wśród sprawców chorób kukurydzy. Grupą dominującą są tu grzyby patogeniczne, ale także niektóre rośliny porażają choćby bakterie czy też opanowują wirusy. Samych patogenów może być około 400 gatunków. Tym bardziej, że niektóre choroby jak np. fuzarioza kolb czy fuzarioza łodyg mogą być efektem opanowania roślin przez kompleks różnych gatunków grzybów z rodzaju Fusarium. Podobnie jak w przypadku niektórych szkodników, część gatunków grzybów jest niewyspecjalizowana w stosunku do żywiciela. Porażają choćby i typowe zboża, jak i kukurydzę. Z tego powodu kładzie się duży nacisk na to, żeby różnicować rośliny uprawiane w płodozmianie, tak aby nie kumulowały się na stanowisku zarodniki przetrwalnikowe niektórych patogenów.

Kukurydza choć jest jedną z najpóźniej sianych (od kwietnia) roślin jarych to z kolei bardzo późno schodzi także z pola. Zwykle jest to październik, czasem listopad, a niekiedy i grudzień (w zależności od areału zasiewów i pogody). Szkodniki i choroby zagrażają tej roślinie przez cały okres wegetacyjny. Trzeba zaznaczyć, że większość gatunków pojawia się tylko w określonych miesiącach i później kończą żerowanie. Często się o tym zapomina, ale kukurydza zebrana już z pola i zmagazynowana także jest poddana presji ze strony organizmów szkodliwych. Pojawiają się bowiem choroby przechowalnicze czy też szkodniki magazynowe.

Kiedy pojawiają się szkodniki?

Bezpośrednio w okresie wiosennym na kukurydzy mogą pojawiać się sprawcy takich chorób jak: zgorzeli siewek, głowni guzowatej (pierwsza generacja) i głowni pylącej kukurydzy. W późniejszym czasie (zwykle od czerwca bądź lipca) uaktywniają się choroby liści tj. drobna plamistość liści, żółta plamistość liści (zwana helmintosporiozą) oraz rdza kukurydzy, a także druga, a później ewentualnie trzecia generacja głowni guzowatej. Od końca lipca stopniowo zaczynają pojawiać się objawy dwóch najgroźniejszych w Polsce chorób kukurydzy – fuzariozy kolb i fuzariozy łodyg, z których obecnością może wiązać się problem mikotoksyn w plonie. Spośród szkodników wiosennych, wpierw mogą pojawiać się dziki, drutowce, pędraki, rolnice, śmietka kiełkówka, zwojkówki, skrzypionki, ptaki, ślimaki, larwy stonki kukurydzianej, a w szczególności ploniarka zbożówka. Z upływem czasu wzrasta populacja mszyc i wciornastków, a także w niektóre lata również i rolnic. Od czerwca w uprawach występuje najgroźniejszy szkodnik kukurydzy w Polsce – omacnica prosowianka oraz nalatują na pola chrząszcze stonki kukurydzianej. W lipcu i sierpniu spotkać można choćby gąsienice słonecznicy orężówki i piętnówek, a lokalnie także drugie pokolenie rolnic, ale także i intensywnie żerują zmieniki, skoczkowate, urazek kukurydziany i wiele innych. Pod koniec okresu wegetacji zazwyczaj spotyka się tylko kilka gatunków, zwłaszcza omacnicę prosowiankę, stonkę kukurydzianą, urazka kukurydzianego, mszyce, wciornastki, ptaki, zwierzynę leśną.

Konieczne jest stosowanie wielu metod zapobiegającym szkodnikom

Nie wszystkie wymienione gatunki są jednakowo niebezpieczne dla wysokości i jakości plonów, ponieważ na poziom ich szkodliwości w danym roku wpływa wiele czynników, wśród których pogoda jest szczególnie istotna. Nie bez znaczenia jest także zasobność stanowiska i jego otoczenia w stadia zimujące agrofagów, preferowany system uprawy kukurydzy, zastosowane uproszczenia agrotechniczne i zabiegi ochrony roślin wykonane w roku wcześniejszym, a także podatność wysianej odmiany na najważniejsze gatunki szkodliwe.

Dla potrzeb ograniczenia strat w plonach powstających w następstwie pojawu chorób i szkodników konieczne jest łączne zastosowanie wielu metod zapobiegających licznemu pojawowi organizmów szkodliwych. Gdy okaże się to niewystarczające należy podjąć bezpośrednie ich zwalczanie.

Metoda agrotechniczna

W rejonach poważnie zagrożonych pojawem chorób i szkodników o znaczeniu gospodarczym, bardzo ważne jest stosowanie płodozmianu obejmującego przerwę w uprawie roślin na tym samym stanowisku przez co najmniej 2–3 lata, co pozwoli ograniczyć ilość materiału infekcyjnego patogenów kukurydzy, które zimują w glebie lub na resztkach pożniwnych. Jest to istotne zwłaszcza przy głowni guzowatej, głowni pylącej, fuzariozie kolb oraz fuzariozie łodyg. Ponadto płodozmian przerywa cykl rozwojowy stonki kukurydzianej oraz ogranicza masowy rozwój m.in. omacnicy prosowianki, urazka kukurydzianego oraz drutowców. Rotacja kukurydzy pozwala także ograniczać szkody powodowane przez dziki, które chętnie wkraczają na pola bogate w resztki pożniwne.

Obok wdrożenia płodozmianu niezmiernie ważne jest, aby plantacje zakładać na takich stanowiskach, które będą sprzyjały intensywnemu rozwojowi roślin. Jest to szczególnie ważne w lata charakteryzujące się niezbyt korzystnym przebiegiem warunków pogodowych. Im rośliny będą narażone na mniej stresów biotycznych i abiotycznych, tym lepsza będzie ich kondycja, a tym samym zdrowotność.

W metodzie agrotechnicznej, przeprowadzając nawożenie należy dostosować je do zasobności stanowiska w makro i mikroskładniki oraz zapotrzebowania roślin. Z kolei, zwalczając chwasty ogranicza się miejsca zimowania dla omacnicy prosowianki oraz wstępnego rozwoju np. dla mszyc, wciornastków, rolnic, zmienników oraz stonki kukurydzianej.

Potrzebna jest większa ilość zabiegów uprawowych

W związku z wycofaniem od 2013 roku zapraw nasiennych przeciwko szkodnikom glebowym pojawiającym się na plantacjach kukurydzy, jedynym sposobem ograniczania ich liczebności i szkodliwości obok wspomnianego już płodozmianu jest wdrożenie typowej walki mechanicznej polegającej na wykonaniu większej ilości zabiegów uprawowych gleby.

W miarę możliwości nie należy zapominać o terminowym zbiorze plonu. Zwłaszcza w dobie nieprzewidywalnej pogody, która może bardzo skomplikować ten proces, a w niektórych przypadkach nawet go uniemożliwić, co pokazał choćby miniony rok.

Po zbiorze plonu należy dokładnie rozdrobnić resztki pożniwne, co pozwala ograniczyć te patogeny, które zimują na słomie kukurydzianej, a także można w istotny sposób obniżyć zagrożenie ze strony omacnicy prosowianki.

W tabelach 1 i 2 podano wykaz najważniejszych, niechemicznych sposobów ograniczania zagrożenia ze strony niektórych fitofagów oraz sprawców chorób.

Tabela 1. Niechemiczne metody ochrony kukurydzy przed niektórymi fitofagami

Źródło: Bereś P.K., Strażyński P., Mrówczyński M. (red.). 2019. Metodyka integrowanej ochrony kukurydzy dla doradców. Instytut Ochrony Roślin – PIB, Poznań, 245 ss.

Tabela 2. Niechemiczne metody ochrony kukurydzy przed chorobami grzybowymi i grzybopodobnymi

Źródło: Bereś P.K., Strażyński P., Mrówczyński M. (red.). 2019. Metodyka integrowanej ochrony kukurydzy dla doradców. Instytut Ochrony Roślin – PIB, Poznań, 245 ss.

Metoda hodowlana

Metoda ta polega na dobieraniu do siewu takich odmian kukurydzy, które są mniej podatne m.in. na głownię kukurydzy, fuzariozę kolb, fuzariozę łodyg, czy też omacnicę prosowiankę. Informacje z tego zakresu można znaleźć w materiałach informacyjnych wydawanych przez COBORU, w katalogach firm nasiennych, a także u dystrybutorów materiału siewnego. Równie ważne jest, aby każda z wysianych odmian była dostosowana do lokalnych warunków glebowo-klimatycznych. W rejonach silnie zagrożonych przez omacnicę prosowiankę trzeba obserwować zwłaszcza odmiany wczesne, które szkodnik preferuje. Ploniarka zbożówka chętnie zasiedla odmiany o spowolnionym wzroście początkowym, natomiast stonka kukurydziana wpierw licznie zasiedla odmiany wczesne, ale potem migruje na odmiany późne, w tym z cechą „stay green” na których najdłużej żeruje. Ponadto na plantacjach zagrożonych przez szkodniki glebowe (drutowce, pędraki, rolnice, larwy stonki kukurydzianej) lepiej wysiewać odmiany tworzące dobrze rozbudowany system korzeniowy.

Metoda biologiczna

Metoda ta jest skierowana głównie do zwalczania omacnicy prosowianki. Polega na wykładaniu biopreparatów zawierających kruszynka (Trichogramma spp.), który jest pasożytem jaj omacnicy prosowianki, a także innych szkodliwych gatunków motyli np. słonecznicy orężówki, rolnic, piętnówek itp.

W Polsce wykorzystuje się biopreparaty zawierające głównie larwy i poczwarki Trichogramma brassicae, które mają postać albo kartoników do zawieszania na liściach, albo kulek aplikowanych na glebę, albo sypką do zastosowania agrolotniczego. W tabeli 3 zaprezentowano wykaz dostępnych na rynku biopreparatów zawierających kruszynka.

Tabela 3. Biopreparaty do zwalczania jaj omacnicy prosowianki dostępne w Polsce (nie wymagające rejestracji)

Źródło: Opracowanie własne

Biologiczną walkę z omacnicą prosowianką rozpoczyna się z chwilą wykrycia nalotu pierwszych motyli omacnicy prosowianki. W zależności od zaleceń producenta wykonuje się 1 lub 2 introdukcje kruszynka. Pierwszą należy wykonać natychmiast po pojawieniu się pierwszych jaj szkodnika na roślinach, co przypada pod koniec drugiej oraz w trzeciej dekadzie czerwca na południu kraju i częściowo w pasie środkowym lub pod koniec czerwca i w pierwszych dniach lipca w rejonach środkowych i północnych. Drugą introdukcję przeprowadza się 7–10 dni później.  Gdy do monitorowania omacnicy prosowianki stosuje się pułapki świetlne i feromonowe to pierwsze wyłożenie biopreparatu wykonuje się zwykle po 5–10 dniach od stwierdzenia pierwszego motyla w pułapce, co zwykle przypada w drugiej połowie czerwca lub pierwszych dniach lipca. Druga introdukcja wykonywana jest po 7–10 dniach od pierwszej. Istnieje także możliwość zakupu biopreparatu wraz z kompleksową usługą jego zastosowania i oceny skuteczności.

Co na omacnicę prosowiankę?

Obok kruszynka, do zwalczania omacnicy prosowianki na kukurydzy stosuje się w praktyce rolniczej także środki oparte na bakteriach z rodzaju Bacillus oraz wyciągach traw, które nie są jednocześnie typowymi środkami ochrony roślin, więc nie podlegają rejestracji. Preparaty te aplikuje się na kukurydzę nalistnie, w okresie rozwijania przez rośliny od 6-9 liści (BBCH 16-19) do fazy 2 kolanka (BBCH 32), co przypada (w zależności od tempa wzrostu roślin, terminu siewu itd.) od początku do końca czerwca, a niekiedy do początku lipca. Preparaty oparte na wyselekcjonowanych bakteriach Bacillus (w połączeniu z wyciągami z traw polnych) mają za zadanie po wylocie omacnicy prosowianki stworzyć jej niekorzystne warunki do zasiedlania i żerowania na roślinach. Wytwarzane przez bakterie metabolity mają indukować zdaniem producenta naturalne systemy ochronne przed uszkodzeniami powodowanymi przez owady. Dodatkowa zawartość wyciągów roślinnych ma odpowiadać za zmianę środowiska zewnętrznego rośliny (na liściach, łodygach, kolbach) tworząc niekorzystne warunki do zasiedlania kukurydzy przez szkodnika. Preparaty te  stosuje się w godzinach późno popołudniowych i wieczornych, najlepiej po opadach deszczu. Faza rozwoju 6-9 liści do 2 kolanek jest jeszcze tym momentem, kiedy w łan można wjechać standardowymi opryskiwaczami (tabela 4).

Tabela 4. Biopreparaty zawierające bakterie Bacillus i wyciągi traw do ograniczania omacnicy prosowianki na kukurydzy dostępne w Polsce (nie wymagające rejestracji)

Źródło: Opracowanie własne

Ponieważ makrofagi nie wymagają w myśl prawa rejestracji, stąd też zapewne od 2020 roku na polskim rynku będą już dostępne pierwsze biopreparaty zawierające nicienie przeznaczone do zwalczania larw stonki kukurydzianej. Jest to coraz groźniejszy szkodnik, w tym jego larwy na plantacjach prowadzonych w wieloletnich monokulturach powodują już wyleganie roślin na obszarze od kilku do kilkudziesięciu hektarów.

Metoda chemiczna

Ochrona chemiczna kukurydzy przed wczesnowiosennymi chorobami oparta jest na zastosowaniu zapraw nasiennych. Są one zarejestrowane przeciwko zgorzeli siewek, głowni guzowatej kukurydzy oraz głowni pylącej. W większości przypadków kwalifikowany materiał siewny dostępny w sprzedaży jest już odgórnie zaprawiony jednym z wymienionych preparatów. Jeżeli jednak zachodzi potrzeba użycia w gospodarstwie konkretnego preparatu, wówczas należy zgłosić taką potrzebę do hodowcy lub dystrybutora ziarna siewnego lub zamówić w specjalistycznej firmie usługowe zaprawienie ziarna danej odmiany wybranym preparatem.

Do ograniczania szkodliwości chorób pojawiających się w późniejszym okresie wykorzystuje się fungicydy nalistne. Zarejestrowane w kukurydzy preparaty (po wykreśleniu propikonazolu) są przeznaczone do ograniczania pojawu drobnej i żółtej plamistości liści, a niektóre dodatkowo przeciwko rdzy kukurydzy. W przypadku fungicydów nalistnych ich zastosowanie ma zwykle formę mieszaniny fungicydowo-insektycydowej, gdyż są one najczęściej aplikowane łącznie z preparatami przeciwko omacnicy prosowiance.

Wszystkie fungicydy i zoocydy zarejestrowane w kukurydzy muszą być stosowane w oparciu o monitoring ich pojawu na plantacjach, który powinien być prowadzony na bieżąco. Własny monitoring warto skonfrontować z zewnętrznymi komunikatami sygnalizacyjnymi podawanymi np. na Platformie Sygnalizacji Agrofagów IOR-PIB, systemie sygnalizacyjnym PIORiN, na stronie www.omacnicaprosowianka.pl,  czy też w komunikatach sygnalizacyjnych firm obsługujących rolnictwo.

dr hab. inż. Paweł K. Bereś, prof. IOR-PIB1, mgr Łukasz Kontowski
Instytut Ochrony Roślin – PIB, Terenowa Stacja Doświadczalna w Rzeszowie