Wszystkie zwierzęta komunikują się między sobą oraz z ludźmi. Zwierzęta są doskonałymi nadawcami i odbiorcami sygnałów. Jednak ludzie nie zawszą potrafią je „odczytać” i zrozumieć.
Problem właściwego rozumienia „języka” zwierząt jest szczególnie ważny, gdy ma się do czynienia ze zwierzętami bardzo cennymi, np. rasowymi końmi wartymi setki tysięcy euro, ale nie tylko. Właściwe odczytanie sygnałów, które przekazują nam zwierzęta jest istotne np. w produkcji mleka, gdyż zła interpretacja tego, co widzimy, prowadzi do spadku produkcji, a tym samym pogarsza kondycję ekonomiczną gospodarstw mlecznych.
Zwierzęta reagują nawet na niewielkie zmiany w swoim otoczeniu, które są niezauważalne dla ludzkich zmysłów. Ich receptory są czulsze niż ludzkie, przez co spostrzegają drobne różnice w zachowaniu czy ruchach swoich pobratymców i odpowiednio reagują. Reakcje są różne w zależności od gatunku. Bydło jest gatunkiem dziennym i ma dobrze rozwinięte wszystkie zmysły, takie jak węch, słuch, wzrok, smak, dotyk. Nimi wszystkimi kieruje się w codziennych czynnościach szukając paszy, orientując się w terenie, kontaktując z innymi osobnikami, także z ludźmi.
Zwierzęta reagują nawet na niewielkie zmiany w swoim otoczeniu
Niestety intensywny chów związany z wysoką mechanizacją, dużym zagęszczeniem zwierząt i dążeniem do jak najniższych nakładów pracy sprawiają, że potrzeby bydła, a zwłaszcza krów o wysokiej wydajności mlecznej, nie są w pełni zaspokajane. Powoduje to zmiany w zachowaniu oraz występowanie problemów z przystosowaniem się do otoczenia, co prowadzi do wzrostu liczby urazów, różnych schorzeń i zmniejszenie się produkcyjności.
Zwierzęta chore stają się apatyczne, leżą i trzymają się z dala od grupy, na legowiskach kładą się na mokrym zimnym betonie, gdyż chcą się ochłodzić z powodu zwiększonej temperatury ciała.
Polegiwanie czy leżenie
Krowa leży, gdy odpoczywa. Ma wówczas normalną pozycję. Syndrom polegującej krowy (ang. downer cow syndrome, downer cow), to schorzenie objawiające się zaleganiem w pozycji mostkowej przez minimum dobę, przy czym krowa ma kończyny ułożone pod ciałem lub „rozkraczone” – tzw. pozycja żaby (kończyny rozłożone szerzej niż tułów). Pozycja ta może przechodzić w tzw. pozycję siedzącego psa, gdy zwierzę próbuje wstać opierając się na przednich nogach. Czucie jest zachowane w tylnych kończynach, ale są one „bezwładne”. Krowy mają zachowaną świadomość, reagują na bodźce (np. bólowe), na leżąco jedzą paszę i piją wodę oraz wydalają kał i mocz.
Przyczyny polegiwania
Przyczyny schorzenia nie są znane. Nie powoduje go ani uszkodzenie aparatu ruchu i kręgosłupa, ani porażenie poporodowe wywołane niedoborem wapnia (hipokalcemią), ani tężyczka pastwiskowa powstająca na skutek niedoboru magnezu (hipomagnezemią), ani mastitis, czyli stan zapalny gruczołu mlekowego, ani wzdęcie.
Termin – polegiwanie, pojawił się w terminologii zootechnicznej po raz pierwszy już w połowie XX wieku. Za długie pozostawanie w tej pozycji, nawet już po 6–12 godzinach, może powodować uszkodzenie kości i mięśni oraz ścięgien i więzadeł (tkanki łącznej), a także nerwowej.
Przyczyny polegiwania dzieli się na 3 kategorie: 1) pierwotne, 2) wtórne i 3) trzeciorzędne. Do pierwszych z nich zalicza się te, które mają podłoże metaboliczne – hipokalcemia, syndrom stłuszczonej wątroby, stres, zwłaszcza okołoporodowy, uszkodzenia miednicy lub nerwów, występujące choroby, np. takie jak mastitis, metritis (zapalenie macicy), zakażenia patogenami, choroby nowotworowe.
Według badań amerykańskich syndrom polegującej krowy występuje w 58% przypadków u samic w pierwszym dniu po wycieleniu, a w pozostałych – do 100. dnia laktacji i częściej pojawia się u krów mlecznych (90%) niż u mięsnych (10%). Jednak odsetek krów mlecznych zapadających na to schorzenie wynosi tylko 0,8–1,2% i dotyczy stad dużych o liczebności przekraczającej 100 sztuk i żywionych dawkami TMR (ang. total mixed ratio, pol. dawka wymieszana całkowicie).
Diagnostyka i co z niej wynika
Wywiad dotyczący chorej sztuki dotyczy następujących kwestii – 1) od kiedy krowa zalega, 2) kiedy się wycieliła po raz ostatni, 3) czy wstała zaraz po porodzie, 4) czy po ostatnim porodzie krowa była leczona na gorączkę mleczną (porażenie poporodowe) oraz ile wapnia zużyto do jej leczenia, 5) czy krowa próbowała wstawać sama, czy z pomocą osoby obsługującej, 6) w jakim miejscu zalegała – czy na betonie, na wybiegu na lodzie, na okólniku, na legowisku, 7) czy miała wystarczającą ilość ściółki, 8) czy i kiedy wydalała mocz i kał.
Oczywiście pozycja leżąca jest charakterystyczna dla zalegania poporodowego spowodowanego niedoborem wapnia, a także magnezu, ale organizm krowy reaguje na odpowiednie postępowanie – podanie środków zawierających wapń, magnez, leczenie farmakologiczne.
W przypadku polegiwania dodatkowymi czynnikami zwiększającymi ryzyko są: ketoza, poronienie, zatrzymanie łożyska, trudny poród, stres, zwłaszcza okołowycieleniowy oraz wydajność mleczna. Ostatni czynnik jest wprost proporcjonalnie związany z syndromem polegiwania.
Ważne oględziny krowy
Oględziny krowy powinny obejmować jej pozycję, ułożenie nóg i ich reakcję na bodźce. Pozycja boczna z wyciągniętymi kończynami, która nie jest wywołana porażeniem poporodowym, tężyczką magnezową lub wzdęciem lub, gdy zwierzę utrzymuje się w pozycji mostkowej podparte, np. belą lub balotem siana, po usunięciu których powraca do pozycji bocznej, wskazuje na krytyczny stan zwierzęcia, które należy skierować do natychmiastowego uboju.
Jeżeli kończyny tylne są wyciągnięte ku przodowi i dotykają stawów łokciowych, to pozycja taka wskazuje jednoznacznie na uszkodzenie nerwu kulszowego, uraz mięśni górnych partii kończyn miednicznych (tylnych) lub uszkodzenie stawu biodrowego spowodowane złamaniem lub zwichnięciem. Perspektywy dla tego zwierzęcia są złe.
Pozycja żaby wskazuje na boczne wygięcie w stawie kolanowym. W tym przypadku rokowania są fatalne, zwłaszcza jeżeli dotyczy to lewej i prawej kończyny. Jeżeli chodzi tylko o jedną nogę, możliwa jest pomoc i wyleczenie.
Gdy wyciągnięte do tyłu obie kończyny miednicze po ich korekcji powracają do pozycji wyjściowej, wskazują na znaczną degenerację mięśni i kiepskie rokowania.
Wykonanie dodatkowych badań może pokazać inne choroby: mastitis, metritis, uszkodzenie pochwy oraz macicy, zapalenie płuc, posocznicę, hipotermię, urazy jamy brzusznej, hipokalcemię, zaburzenia w gospodarce innych elektrolitów (zwłaszcza magnezu i potasu), syndrom stłuszczenia wątroby, pogorszenie wydajności pracy nerek, leukocytozę, co może wskazywać na wystąpienie u krowy syndromu polegania. Wykrycie przyczyny pierwotnej pozwala zastosować odpowiednią terapię, np. preparatami wapniowymi lub regulującymi gospodarkę wapniową, środkami przeciwbólowymi i przeciwzapalnymi. O ich zastosowaniu decyduje lekarz weterynarii.
Jeżeli temperatura ciała krowy jest normalna (38–39,3°C), liczba oddechów również (15–35/min.), serce bije prawidłowo (poniżej 80 razy/min.), nie ma zmian błon śluzowych, może to wskazywać na uszkodzenie mięśni przez ich niedokrwienną nekrozę, czyli tzw. syndrom uciskowy.
Syndrom uciskowy
Ucisk zmniejsza przepływ krwi, przez co spada natlenowanie i odżywianie tkanek. Długotrwały zwiększony nacisk (ang. pressure damage), szczególnie na kończyny tylne, może powodować obrzęki, opuchliznę, przekrwienie, zapalenie tkanki łącznej, zakrzepicę żylną. Niedokrwienie wywołuje martwicę np. dolnych partii tylnych kończyn lub uszkodzenie nerwów – kulszowego, prostowników palca. Sześciogodzinny nacisk na jedną z kończyn powoduje uszkodzenie mięśni tej nogi, ale nacisk 12-godzinny wywołuje już zmiany nieodwracalne. Zjawisko to może wystąpić przy zaleganiu poporodowym opornym na leczenie lub przy spóźnionej interwencji farmakologicznej. Zwłaszcza, gdy w porę nie dostrzeżono sztuk leżących po wycieleniu, a dopiero przed porannym udojem. Szczególnie, gdy chore zwierzęta leżały przez wiele godzin na wilgotnym betonie. Dożylny wlew wapnia po porodzie, to przeciwdziałanie takiej sytuacji i zabezpieczenie krowy przed gorączką mleczną.
Paraliż poporodowy
Jeżeli jednak samica nie zareagowała na terapię, o której wspomniano, nie stwierdzono u niej zatrucia (toksemii), posocznicy wywołanej przez mastitis lub metritis, nie wystąpił syndrom uciskowy można podejrzewać paraliż poporodowy, zwłaszcza jeżeli poród był trudny i długi, a masa noworodka duża. Sytuacja taka prowadzi do uszkodzenia nerwu zasłonowego leżącego w miednicy.
Urazy kończyn, a nerki
Złamania, uszkodzenia mięśni, ich zerwanie lub zerwanie więzadeł, gdy krowa próbuje sama wstać, mogą prowadzić do pogorszenia działania nerek, a nawet ich niewydolności. Powstające w trakcie rozpadu tkanek metabolity przeciążają, a co gorsza zapychają układ filtrujący. Badanie laboratoryjne krwi może wykazać podwyższony poziom enzymu – kinazy kreatynowej, która reguluje przemiany energetyczne w komórkach, szczególnie mięśni szkieletowych, w których te procesy są bardzo intensywne. Jednak stężenie tego enzymu wykazuje wysokie wahania osobnicze (norma od 56 do 124 U/l), co zmniejsza znaczenie diagnostyczne tej metody.
Odczyn moczu a zaleganie poporodowe
Kontrola pH moczu krów pozwala na sprawdzenie równowagi kwasowo-zasadowej, a tym samym określenie, czy istniej ryzyko wystąpienia hipokalcemii i zalegania poporodowego. Po porodzie występuje u krowy ujemny bilans energetyczny, ale także zwiększone zapotrzebowanie na wapń. Uruchomiony zostaje wówczas mechanizm jego uwalniania z kości do krwi. Za jego wychwyt odpowiada hormon – parathormon. Jego „czułość” jest większa wówczas, gdy działa w środowisku lekko kwaśnym. Więc po wycieleniu krowa powinna mieć lekką kwasicę metaboliczną. Czy tak jest, można sprawdzić bez konieczności pobierania krwi i wykonywania analizy laboratoryjnej. Należy wówczas zbadać odczyn moczu, np. za pomocą papierka lakmusowego. Jeżeli pH moczu wynosi 8–7, wskazuje na zasadowicę (alkalozę). Natomiast wartość pH na poziomie 5,5–6,5, to lekka kwasica metaboliczna. Parathormon może wówczas działać prawidłowo, co powinno przeciwdziałać hipokalcemii i porażeniu poporodowemu. Jednak, jeżeli pH wynosi poniżej 5,5, wskazuje to na kwasicę metaboliczną.
Obserwacja krów powinna być rutynowym zabiegiem, gdyż pozwala „wychwycić” zbliżające się problemy. Powszechnie wiadomo, że lepiej zapobiegać niż leczyć. Skuteczność wyleczenia krów z polegiwania zależy od przyczyn i czasu trwania syndromu, powodującego liczne komplikacje i powikłania, a nawet upadki po 7–10 dniach od wystąpienia choroby, które w skrajnych przypadkach są spowodowane sepsą. Śmiertelność waha się od 20 do 67%, a rekonwalescencja 1/3 liczby chorujących krów trwa od 3 do 30 dni. Leczone powinny być zwierzęta świadome, reagujące na bodźce, bez zmian patologicznych, próbujące wstawać. Jeżeli po 24 godzinach obserwuje się u nich dyskomfort i oznaki bólu, lekarz weterynarii może zalecić ich ubój. Odpowiednie leczenie umożliwi chorym sztukom powrót do zdrowia i odzyskanie właściwej kondycji.
Monitoring stada krów jest jednym z ważnych i tanich sposobów postępowania umożliwiających ograniczenie kosztów produkcji mleka spowodowanych wzrostem brakowania stada na skutek polegiwania oraz rosnących kosztów usług weterynaryjnych.
dr hab. Piotr Dorszewski
Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego
Fot. A. Budzyńska
