Jak uzyskać dobrą kiszonkę z kukurydzy?

Jedną z najbardziej wydajnych roślin pastewnych, uprawianych w polnie głównym jest kukurydza, przez żywieniowców nazywana „Królową Pasz”.

Atutem kukurydzy jest niewątpliwie duża koncentracja energii. Dobra kiszonka z kukurydzy, wychodzi na przeciw często występującym u krów mlecznych deficytom energetycznym.  Kiszonka z całych roślin kukurydzy w przypadku bydła może stanowić 60% s.m. całej dawki. Krowa zjada wtedy około 40 kg świeżej kiszonki. Skarmianie tak dużej ilości tej paszy może wpływać z jednej strony na wysoką wydajność i zdrowotność zwierząt, z drugiej zaś może być przyczyną wielu chorób i braku wydajności.

Dużo tutaj zależy od uprawy polowej, nawożenia, pogody, gleby i właściwego doboru odmiany. Jednakże jeśli uda nam się już uprawić piękną kukurydzę ważne są również takie zagadnienia jak: termin i technika zbioru, proces tworzenia pryzmy kiszonkowej czy też wybieranie kiszonki z pryzmy.

Termin zbioru

Najważniejszym parametrem, który decyduje o terminie zbioru kukurydzy jest zawartość suchej masy w całej roślinie. Prawidłowa zawartość s.m. zakiszanych roślin powinna mieścić się w zakresie 32-35%. W kolbach jej poziom powinien wynosić ok. 50-55%, w łodygach 21-22%. Przy takim procencie s.m. zazwyczaj ziarniak jest już dobrze wypełniony skrobią, a materiał kiszonkowy da się jeszcze dobrze ubić. Do szacowaniu procentu suchej masy kukurydzy służą różne metody – starsze i nowsze. Jedną ze starszych metod mniej precyzyjnych, ale powszechnie stosowanych jest metoda która posługuje się określeniem miejsca występowania linii mlecznej ziarniaków kukurydzy.  Po przełamaniu kolby w połowie jej długości do oceny wybiera się ziarniaki które umiejscowione są na spodzie jej górnej części (Fot. 1.). Optymalny termin zbioru jest wtedy, gdy linia mleczna znajduje się w połowie ziarniaka Rys. 1., Tab. 1).

Fot. 1. Kolba kukurydzy zerwana w ubiegłym roku w okolicach Radziejowa

Rys. 1. Dojrzewające ziarniaki kukurydzy

Tab. 1. Termin zbioru zielonki kukurydzy (Purwin, 2004)

20% SM	25-26% SM	26-27% SM	29% SM	32-33% SM	35% SM	38% SM
Początek wypełniania. Ziarniak okrągły. Pod kolbą 5 liści.	Na szczytach niektórych ziarniaków pierwsze plamki.	Dobrze widoczna plamka szklista na większości ziarniaków	– ¼ skrobi czystej – kilka osłonek zaschniętych	Widoczne 3 rodzaje skrobi. Zaschnięte są wszystkie osłonki. Więcej niż 2 zielone liście pod kolbą	Ziarno 50% szkliste. Linia mleczna na wierzchołku	Ostateczny termin zbioru. Ziarniak w 2/3 szklisty. Brak skrobi mlecznej.
		Możliwość przewidzenia terminu zbioru – mikrofalówka	Możliwy początek zbioru	Optymalny termin zbioru 1. skrobia soczysta 2. skrobia mączysta 3. skrobia mleczna 4. linia mleczna	Koniec optymalnego stadium zakiszania	1. Czarna plamka

Drugi znacznie dokładniejszy i coraz częściej praktykowany sposobób pomiaru zawartości suchej masy polega na wykorzystaniu kuchenki mikrofalowej, wagi, szklanki wody i kalkulatora (fot. 2). W tej metodzie pomiary s.m. rozpoczyna się w fazie woskowej ziarna. Linia mleczna w tej fazie dopiero zaczyna się pojawiać. Do badania wybiera się tu kilka reprezentatywnych całych roślin kukurydzy z różnych miejsc pola. Wybrane rośliny tnie się za pomocą noża, sekatora lub innych urządzeń rozdrabniających. Następnie wszystkie pocięte kawałki miesza się, po czym odważa się 100 g porcję świeżej zielonki. Gdy mamy już porcję zielonki umieszczamy ją w mikrofalówce razem z wodą i ważymy co 2 minuty. Gdy waga naszej zielonki w kolejnych pomiarach utrzymuje się na tym samym poziomie np. 30 g oznacza to że zawartość suchej masy naszej zielonki wynosi 30%. Jeśli już znamy zawartość suchej masy możemy z wyprzedzeniem obliczyć dzień zbioru naszej kukurydzy. Termin zbioru ustala się uwzględniając oznaczoną i planowaną zawartość suchej masy biorąc jednocześnie pod uwagę to, że codziennie zawartość suchej masy wzrasta o 0,5 – 0,75%
(0,5 – pogoda pochmurna, 0,75 – pogoda słoneczna ).

Czasami kukurydzę można skosić szybciej, to znaczy poniżej 30% s.m.. Przypadki takie mają miejsce, kiedy:

• maszyna do zbioru nie poradzi sobie z twardym ziarniakiem (wytarte wałki),
• gdy zakiszanie odbywa się w pryzmach, w których ubicie materiału suchszego byłoby trudne,
• kończą się zapasy kiszonki.

Niestety koszenie kukurydzy o zbyt małym procencie suchej masy prowadzi do:

• mniejszej zawartości skrobi (pasza mniej energetyczna),
• nadmiernego zakwaszenia kiszonki (więcej kwasu octowego),
• wypływania soku kiszonkowego.

W celu uniknięcia wypływania soku kiszonkowego niezbędny jest dodatek roślin wchłaniających sok, takich jak sieczka ze słomy czy otręby.

Z drugiej strony może się zdarzyć opóźnienie terminu zbioru, co wpływa na:

• zmniejszenia strawności włókna i skrobi,
• utrudnienia w dobrym rozdrobnieniu ziarniaków,
• utrudnienia w dobrym ubiciu pryzmy,
• wzrostu zagrożenia wystąpienia grzybów w kiszonce (mykotoksyny).

Z różnych przyczyn dochodzi również do zakiszania zielonki zawierającej powyżej 40% suchej masy. Wtedy musimy pamiętać zwłaszcza o dobrym ubiciu kiszonki. Dodatkowo warto taki materiał polewać wodą w trakcie ubijania. Np. gdy zielonka zawiera 45% suchej masy, to dla docelowej wartości 35% suchej masy do każdej tony zielonki należałoby dodać 280 litrów wody.

Czasami termin zbioru może być przyśpieszony ze względu na przymrozek. Należy jednak pamiętać że jeżeli zwiędną jedynie końce liści, bądź niektóre liście rozwój nie został jeszcze całkiem zatrzymany. Dopiero gdy kukurydza przemarznie całkowicie zbiera się ją natychmiast  po rozmarznięciu.

Fot. 2 Sprzęt do pomiaru suchej masy zielonki lub TMR-u

Wysokość cięcia zielonki

Wysokość cięcia uzależniona jest od wielu czynników. Docelowo aby zwiększyć udział kolb, zmniejszyć udział zdrewniałych części kukurydzy i jednocześnie zminimalizować ilość chorobotwórczych grzybów optymalna wysokość koszenia to 20-30 cm. Dla kukurydzy niedojrzałej czy też odmian w których drewnienie przebiega wolniej koszenie można obniżyć do 15-20 cm.

Rozdrobnienie zielonki

Wg dzisiejszego świata nauki sieczka z kukurydzy powinna się charakteryzować długością cząstek od 6 do 30 mm (średnio 10 mm). Długość jest istotnie uzależniona od zawartości suchej masy zakiszanej zielonki. Jeśli sucha masa zielonki jest mnijesza niż 30% preferuje się dłuższe cząstki. W przypadku kiedy sucha masa jest większa niż 35% zaleca się w celu lepszego ubicia cząstki wielkości mniejszej niż 9 mm. Należy jednocześnie powiedzieć że każdy ziarniak powinien być zgnieciony, lub w przypadku kiedy jego zawartość suchej masy jest większa niż 70% ześrutowany. Wg testu firmy Pioneer jeśli w litrowym kubku zielonki znajdziemy 1-2 całych lub połówek ziarniaków, to oznacza, że należy poprawić urządzenie zgniatające. Reguła ta dotyczy późniejszego terminu zbioru. Do oceny długości cząstek pociętej zielonki coraz częściej wykorzystuje się sita opatentowane na uniwersytecie Penn State (Tab.2., Fot.3). Na drobniejsze pocięcie (górne sito 3%) można sobie również pozwolić gdy kiszonka jest częścią TMR-u. Dłuższe cząstki (górne sito 8%) zalecone są gdy kiszonka z kukurydzy podawana jest osobno. 

 Tab.2. Właściwa struktura fizyczna zielonki z kukurydzy

Fot. 3. Sita Penn State

Formowanie pryzmy

Od początku napełniania pryzmy do jej okrycia folią maksymalnie może upłynąć trzy dni. Oczywiście im mniej czasu tym lepiej dla procesu zakiszania. Jeśli pryzma kiszonkowa napełniana jest kilka dni, to powinno się ją okrywać folią codziennie na noc. Takie postępowanie chroni przed dostaniem się deszczu do pryzmy i nadmiernego jej napowietrzenia. Podstawową sprawą przy formowaniu pryzmy jest staranne ugniecenie każdej warstwy rozsypanego w zbiorniku surowca, jednorazowo należy rozkładać 10-20 centymetrową warstwę sieczki i ugniatać ją wielokrotnym przejazdem ciągnika. Jeśli ułożymy warstwę 30 i więcej centymetrową rozdrobnionej zielonki z kukurydzy to choćbyśmy mieli najcięższy sprzęt do ubijania, to ta kiszonka będzie źle ubita. Po dobrym ubiciu średnia masa objętościowa kiszonki ma 650-700 kg/m³. Tak przygotowaną pryzmę okrywa się folią kiszonkarską wykonaną z polietylenu o grubości 0,20 mm. lub dwoma warstwami folii, gdzie  pierwszą warstwę powinna stanowić cienka folia o grubości ok. 0,04 mm, bezpośrednio zakrywająca zakiszany materiał , a drugą folia gruba (0,1 –0,2 mm), spełniająca zadanie ochronne. Folie do przykrywania silosów i pryzm z reguły występują w ciemnych lub białych kolorach. Na koniec okryte folią pryzmy zakrywamy kostkami słomy, oponami, obsypujemy warstwą piachu czy też przykrywamy siatką ochronną.

 Jaka wielkość pryzmy?

 Aby ustalić wielkość pryzmy należy pamiętać aby nie była ona zbyt szeroka. Optymalna szerokość jest wtedy, gdy po otwarciu pryzmy jesteśmy w stanie odciąć i zużyć 15-20 cm warstwę kiszonki. Niemniej biorąc pod uwagę względy organizacyjne oraz dobry stosunek powierzchni do objętości zaleca się następujące wymiary:

• szerokość 6 m
• wysokość 1,5-1,8 m
• długość 20-26 m.

Z dodatkiem czy bez?

Niezmiernie trudno uzyskać rzetelną informację na ten temat. Z badań wielu naukowców wnika że kukurydza dobrze się zakisza bez dodatków. Kiszonka z kukurydzy bez dodatków zrobiona zgodnie ze sztuką zawiera dużo kwasu mlekowego (ok. 75%) odpowiedzialnego za jakość i smakowitość tej paszy, odpowiednio mniej kwasu octowego (ok. 25%) oraz znikome ilości kwasu masłowego (max 2%). Taka kiszonka jakościowo nie ustępuje w niczym kiszonce z dodatkiem bakterii czy też konserwantów chemicznych. Niestety taka kiszonka pomimo tego że jest najbardziej smakowita nie jest stabilna tlenowo. Podczas magazynowania takiej kiszonki górna jej część, boki szybciej ulegają fermentacji wtórnej wywołanej przez mikroorganizmy tlenowe w związku z czym mamy więcej strat. Dodatkowo po otwarciu silosu bez dodatków ściana kiszonki oraz sama kiszonka na stole paszowym, zwłaszcza w okresie letnim, bardzo szybko się zagrzewa i traci bezpowrotnie dużą część składników pokarmowych.

W związku z powyższym i w nawiązaniu do prac badawczych i doświadczenia m. in. prof. W. Nowaka czy dr Z. Lacha uzasadnione ekonomicznie jest stosowanie inokulantów bakteryjnych.

Na pryzmę letnią dobrze jest stosować mieszankę bakterii: bakterie fermentacji mlekowej Enterococcus faecium, Lactobacillus plantarum oraz bakterie hetoro-fermentatywne takie jak: Lactobacillus buchneri czy Lactobacillus brevis.

Bakterie Lactobacillus buchnerii produkują glikol propylenowy i kwas octowy które mają działaniesilnie grzybobujcze i drożdżobujcze. Dodatkowo glikol propylenowy oprócz właściwości konserwujących jest dodatkiem energetycznym.

Aby lepiej zabezpieczyć górną warstwę kiszonki która standardowo jest mniej ubita oprócz bakterii kwasu mlekowego dobrze jest zastosować roztwór benzoesanu sodu (na 1 tonę kiszonki rozpuszcza się 0,4 kg benzoesanu w 1-2 litrach wody).

Podsumowując ten punkt można dodać, że z badań dr Z. Lacha przeprowadzonych w OHZ Osięciny wynika że krowy zjadając kiszonkę z inokulantami bakteryjnymi produkują przez pierwsze 60 dni laktacji średnio o dwa litry mleka więcej niż krowy które dostają kiszonkę bez inokulantów. Niemniej jak sam doktor podkreśla najpierw technologia a potem inokulant.

Stanisław Pater, KPODR w Minikowie, fot. KPODR