MKiŚ w sprawie szkód wyrządzanych przez zwierzęta łowne i chronione

16 maja 2024. Ministerstwo Klimatu i Środowiska udzieliło odpowiedzi na wniosek dotyczący szkód wyrządzanych przez zwierzęta łowne i objęte ochroną, które zawarto w stanowisku Porozumienia Izb Rolniczych Polski Południowo-Wschodniej.

W pierwszej kolejności resort klimatu i środowiska zaznacza, że dzierżawcy i zarządcy obwodów łowieckich w ramach planowania łowieckiego zarządzają populacjami zwierzyny. W przypadku nadmiernych szkód powodowanych przez zwierzęta łowne istnieje możliwość zakwestionowania ustalonych limitów pozyskania przez organy, które opiniują te plany wójta, burmistrza lub prezydenta miasta a także przedstawicieli właściwej terytorialnie izbyrolniczej.

W odniesieniu do postulatu utworzenia funduszu celowego mającego na celu wypłatę odszkodowań za szkody łowieckie oraz szacowania szkód przez niezależne komisje resort informuje, że zgłoszone propozycje będą przedmiotem analizy tworzonego Zespołu ds. reformy łowiectwa, w skład którego wchodzić będą przedstawiciele środowisk naukowych, myśliwych i organizacji społecznych. Zadaniem zespołu będzie wypracowanie kierunków zmian legislacyjnych w zakresie obecnie istniejącego modelu łowiectwa w oparciu o dialog wszystkich zainteresowanych stron. Celem jest przygotowanie rozwiązań, które wyjdą naprzeciw oczekiwaniom wszystkich zainteresowanych stron.

Co z wilkami?

Odnośnie opracowania strategii ochrony oraz gospodarowania zasobami wilka, bobra i ptactwa prawnie chronionego, resort informuje, że zgodnie z art. 57 ust. 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2023 r. 1336 z późn. zm.) Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska opracowuje programy ochrony zagrożonych wyginięciem gatunków roślin, zwierząt i grzybów. Publikacja „Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce” zawiera listę zagrożonych wyginięciem gatunków zwierząt kręgowych występujących w Polsce, z dokładnym ich opisem i mapami rozmieszczenia, określa także stopień zagrożenia poszczególnych gatunków, rzadkość ich występowania oraz stosowane i proponowane sposoby ochrony. Księga powstała w Instytucie Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, w Pracowni Ochrony Gatunkowej, pod redakcją Zbigniewa Głowacińskiego. Przy jej tworzeniu współpracowało kilkudziesięciu naukowców z całego kraju. Została wydana w 2001 roku przez Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśnew Warszawie. Jednocześnie poinformowano, że na tej liście nie występuje bóbr ani gatunki ptaków prawnie chronionych, które mogą powodować szkody w uprawach rolnych, takie jak żurawczy kormoran.

Jednocześnie należy zaznaczyć, że strategie zarządzania gatunkami objętymi ochroną nie stanowią źródła powszechnie obowiązującego prawa. Mogą być ewentualnie swoistymi wytycznymi do postępowania, ale nie będą obligować żadnego podmiotu do podejmowania konkretnych działań. Brak takiej strategii dla konkretnego gatunku nie oznacza więc luk w jego ochronie. Ochrona gatunkowa, i wszystkie zasady z tym związane, np. zakazy na niektóre czynności i konieczność uzyskiwania ewentualnych zezwoleń, wynika bowiem z rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. z 2022 r. poz. 2380).

System odstępstw od zakazów obowiązujących w stosunku do gatunków objętych ochroną

System zarządzania gatunkami objętymi ochroną gatunkową w Polsce oparty jest o system odstępstw od zakazów obowiązujących w stosunku do gatunków objętych ochroną.

System ten pozwala na skuteczną ochronę poszczególnych gatunków, poprzez utrzymanie ich właściwego stanu ochrony, jak i realizacji uzasadnionych działań związanych z działalnością człowieka. Obowiązujące przepisy prawa przewidują możliwość podjęcia działań przeciwdziałających m.in. zagrożeniu powodowanemu przez zwierzęta chronione dla życia i zdrowia ludzkiego czy wyrządzaniu poważnych szkód. Zgodnie z przepisami ustawy o ochronie przyrody możliwe jest uzyskanie zezwolenia na odstępstwo od zakazów wobec osobników gatunków objętych ochrona, w celu wyeliminowania powodowanego zagrożenia czy minimalizowania szkód – np. na umyślne płoszenie, umyślne przemieszczanie z miejsc regularnego przebywania w inne miejsce, czy zabijanie.

Zezwolenia wydawane są przez właściwego miejscowo regionalnego dyrektora ochrony środowiska, Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska oraz Ministra Klimatu i Środowiska (w przypadku, gdy czynności mają być wykonane na terenie parku narodowego). Zezwolenia wydawane są wyłącznie na wniosek podmiotu zainteresowanego uzyskaniem stosownego odstępstwa. Wniosek powinien zawierać wszystkie informacje wymagane w art. 56 ust. 6 ustawy o ochronie przyrody, tj.:

1) imię, nazwisko i adres albo nazwę i siedzibę wnioskodawcy;

2) cel wykonania wnioskowanych czynności;

3) opis czynności, na którą może być wydane zezwolenie;

4) nazwę gatunku lub gatunków, których będą dotyczyć działania, w języku łacińskim i polskim, jeżeli polska nazwa istnieje;

5) liczbę lub ilość osobników, których dotyczy wniosek, o ile jest to możliwe do ustalenia;

6) wskazanie sposobu, metody i stosowanych urządzeń do chwytania, odławiania lub zabijania zwierząt albo sposobu zbioru roślin i grzybów lub sposobu wykonania innych czynności, na które może być wydane zezwolenie, a także miejsca i czasu wykonania czynności oraz wynikających z tego zagrożeń;

7) wskazanie podmiotu, który będzie chwytał lub zabijał zwierzęta.

Zezwolenia na odstępstwa od zakazów

Zezwolenia co do zasady mogą być wydawane w przypadku braku rozwiązań alternatywnych, jeżeli wnioskowane działania nie są szkodliwe dla zachowania we właściwym stanie ochrony gatunków chronionych oraz przy spełnieniu jednej z przesłanek indywidualnych, jak na przykład ograniczenie poważnych szkód w mieniu. Zezwolenia na odstępstwa od zakazów wydawane są w ostateczności, ponieważ odstępstwo stanowi wyjątek, podlegający ścisłej wykładni i w odniesieniu do którego ciężar dowodu zaistnienia warunków wymaganych dla każdego odstępstwa spoczywa na organach ochrony przyrody, które podejmują decyzję w tym przedmiocie. Każda interwencja dotycząca gatunków chronionych musi być podejmowana wyłącznie na podstawie decyzji zawierających precyzyjne i odpowiednie uzasadnienie, uwzględniające odpowiednie przyczyny, warunki i wymogi.

Odnośnie propozycji zniesienia całorocznej ochrony wilka, poinformowano, iż wilk został wymieniony w załączniku II Konwencji z dnia 19 września 1979 r. o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk (tzw. Konwencji Berneńskiej), jako gatunek zwierzęcia ściśle chronionego. Polska podczas ratyfikacji Konwencji Berneńskiej zgłosiła w trybie art. 22 tej konwencji zastrzeżenie co do przedmiotowego gatunku, zgodnie z którym może on zostać objęty w Polsce statusem ochrony innym niż przewidziany w konwencji. Zatem w świetle Konwencji wilk może zostać objęty w Polsce ochroną gatunkową częściową.

Analizując kwestię ochrony wilka w dyrektywie 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. Dyrektywy Siedliskowej) należy stwierdzić, że wilk został wymieniony w załącznikach:

 II – jako gatunek zwierzęcia będącego przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, którego ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony;

 IV – jako gatunek zwierzęcia będącego przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, które wymaga ścisłej ochrony.

Przy rozważaniach dotyczących zmiany reżimu ochronnego wilka należy brać pod uwagę również odbiór społeczny. Nastawienie społeczne do wilka jest niejednoznaczne.

Z jednej strony mieszkańcy małych miejscowości postulują o redukcję jego liczebności ze względu na strach przed nim oraz powodowanie szkód. Negatywne emocje są dodatkowo podsycane na portalach społecznościowych oraz w mediach. Z drugiej strony organizacje społeczne i naukowcy dostrzegając ważną rolę wilka, jako szczytowego drapieżnika regulującego ekosystem, kwestionują zasadność eliminacji wilków.

Należy również zauważyć, że wbrew powszechnemu przekonaniu, tam gdzie poluje się na wilki, poziom szkód w inwentarzu nie spada, a może nawet wzrastać. Ogromna większość wilków żyje w grupach rodzinnych, odstrzały powodują zaburzenia struktury socjalnej grupy rodzinnej, która opiera się na bliskim pokrewieństwie osobników (grupa składa się najczęściej z pary rodzicielskiej i jej potomstwa), warunkującej współpracę w grupie i dzielenie się pokarmem. Powstałe w wyniku odstrzału niewielkie, niedoświadczone grupy lub młode, osierocone wilki pozbawione wsparcia rodziców nie mają jeszcze umiejętności polowania na największą i trudną zdobycz (jelenie, łosie i dziki), dlatego chętniej polują na mniejsze ofiary, np. sarny. Łatwiejszą zdobyczą są dla nich też zwierzęta gospodarskie, co może powodować wzrost szkód w inwentarzu. Dla przykładu w Estonii, w latach 2007-2010 wraz ze wzrostem liczby odstrzelonych wilków (od 27% do 55% jesiennego stanu liczebnego populacji), wzrosła liczba zabitych zwierząt gospodarskich (od 148 do 565 zwierząt).

Podobne wnioski wynikają z doświadczeń Łotwy, gdzie wykorzystanie skutecznych środków zapobiegawczych jest niskie, a odstrzał wilków jest głównym sposobem na radzenie sobie ze szkodami w zwierzętach gospodarczych. W ciągu ostatnich dwóch dekad wzrosła tam liczba przypadków szkód gospodarczych powodowanych przez wilki.

Należy wskazać, że najlepszym sposobem na zapobieganie stratom w zwierzętach gospodarczych jest stosowanie różnorodnych metod ochrony inwentarza. Jak wskazują badania naukowe, w całym zasięgu występowania wilka dochodzi do ataków na zwierzęta gospodarskie, a poziom szkód nie zależy od tego czy wilki są w danym kraju gatunkiem łownym czy chronionym, lecz od stopnia zabezpieczenia stad przez hodowców.

Istotną informacją jest też to, że wraz ze wzrostem liczebności wilków liczba szkód od kilku lat utrzymuje się na podobnym poziomie.

Małgorzata Jawid
KRIR