Rada Wspólnoty Europejskiej przyjęła dyrektywę (Dyrektywa Rady 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 roku) dotyczącą ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego (tak zwana dyrektywa azotanowa). Zgodnie z zapisami dyrektywy, państwa członkowskie Unii Europejskiej mają do wyboru dwa sposoby wdrażania postanowień dyrektywy azotanowej poprzez wyznaczenie terenów OSN (obszar szczególnie narażony) lub opracowanie Programu działań.
Program azotanowy zamiast terenów OSN
W 2014 roku Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej orzekł w sprawie wcześniej złożonej skargi przez Komisję Europejską, iż Polska nie wywiązuje się z zobowiązań wynikających z unijnych przepisów dotyczących ochrony wód przez zanieczyszczeniem azotanami. Zaistniała sytuacja doprowadziła do tego, iż w Polsce podjęto decyzję o nie wyznaczaniu terenów OSN. W zamian za to przyjęto na obszarze całego kraju jednolity program działań ograniczania zanieczyszczeń wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych. W związku z zaistniałą sytuacją w miejsce wyznaczonych terenów OSN i wprowadzania dla nich programów działań, zostało ustanowione rozporządzanie Rady Ministrów z dnia 5 czerwca 2018 roku „Program działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych praz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu”, tak zwany program azotanowy. Program będzie obowiązywał na terytorium całego kraju, w przeciwieństwie do wcześniej wyznaczonych terenów OSN.
Dnia 20 lipca 2017 roku weszła w życie ustawa Prawo wodne (Dz.U.2017 poz.1566), która reguluje gospodarowanie wodami zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, w szczególności kształtowanie i ochronę zasobów wodnych, korzystanie z wód oraz zarządzanie zasobami wodnymi. Natomiast od 27 lipca 2018 roku obowiązuje rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie „Programu działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu”. Rozporządzenie to obowiązuje wszystkie podmioty prowadzące produkcję rolną, w tym działy specjalne produkcji rolnej, oraz działalność, w ramach której są przechowywane odchody zwierzęce lub stosowane nawozy, prowadzić ją w taki sposób, aby zapobiegać zanieczyszczaniu wód azotanami. Rozporządzenie nakłada na rolnika nowe obowiązki oraz wprowadza wiele ograniczeń.
Obowiązki rolnika
Z dniem 1 stycznia 2019 roku wszedł w życie obowiązek posiadania przez rolników wyliczenia maksymalnych dawek azotu lub posiadania sporządzonego planu nawożenia azotem.
Na wszystkie gospodarstwa został nałożony obowiązek przestrzegania zasad dotyczących nawozów zabierających azot, takich jak:
- Terminy stosowania nawozów oraz okresy, w których rolnicze wykorzystanie nawozów jest niewłaściwe;
- Stosowanie nawozów na terenach o dużym nachyleniu;
- Rolnicze wykorzystanie nawozów na gruntach zamarzniętych, zalanych wodą, nasyconych wodą lub przykrytych śniegiem;
- Nawożenie w pobliżu cieków naturalnych, zbiorników wodnych, kanałów i rowów, ujęć wody;
- Przestrzeganie wysokości dawek azotu w nawozach naturalnych i mineralnych warunkujących ich odpowiednie wykorzystanie przez rośliny uprawne, niepowodujące zagrożenia zanieczyszczaniem wód;
- Zabezpieczenia pojemności i konstrukcji miejsc do przechowywania odchodów zwierzęcych (nawozów naturalnych) oraz odcieków z przechowywania kiszonek;
- Ustalenie sposobu obliczenia rocznej dawki nawozów naturalnych zawierającej nie więcej niż 170 kilogramów azotu na hektar.
W Dzienniku Ustaw 7 lutego 2023 r. zostało opublikowane rozporządzenie w sprawie tzw. programu azotanowego. Zmiany obejmują m.in. elastyczny termin wiosennego nawożenia czy sposób obliczania dawek nawozów azotowych.
Nowe zasady
Nowe zasady obejmują:
- możliwość zastosowania elastycznego terminu wiosennego nawożenia;
- aktualizację wskaźników produkcji nawozów naturalnych i zawartego w nich azotu;
- nowy sposób obliczania maksymalnych dawek nawozów azotowych;
- dodanie równoważników nawozowych dla ścieków i osadów ściekowych.
Elastyczny termin wiosennego nawożenia
Zmiany dotyczące zastosowania elastycznego terminu wiosennego nawożenia to odpowiedź na liczne wnioski Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz środowiska rolniczego.
Odpowiednio dobrany termin stosowania nawozów zawierających azot jest istotnym czynnikiem wpływającym na plonotwórczość roślin. Ma to kluczowe znaczenie dla produkcji roślinnej, aby można było uzyskać wysokie plony, a jednocześnie nie dopuścić do strat w obrębie tego makroskładnika.
Nawożenie w nieodpowiednim terminie i nieodpowiedniej dawce jest nie tylko zagrożeniem dla środowiska, ale przede wszystkim zwiększa koszty, które ponosi rolnik.
Możliwość stosowania nawozów już w lutym
Aktualizacja programu azotanowego wprowadza możliwość stosowania nawozów wcześniej, czyli w okresie od 1. do ostatniego dnia lutego, jeżeli nastąpi przejście średniej temperatury powietrza przez próg:
- 3 °C w przypadku roślin zasianych jesienią, upraw trwałych, upraw wieloletnich i trwałych użytków zielonych;
- 5 °C w przypadku pozostałych upraw.
Jako przejście przez próg danej temperatury należy wskazać termin, w którym:
- przez 5 dni następujących po sobie, każdego dnia średnia dobowa temperatura powietrza przekroczyła 3 °C lub
- w którym przez 5 dni następujących po sobie, każdego dnia średnia dobowa temperatura powietrza przekroczyła 5 °C.
W związku z wdrożeniem Programu Działań przewiduje się dostosowanie infrastruktury gospodarstwa rolnego, czyli inwestycji w zakresie budowy urządzeń do przechowywania nawozów naturalnych stałych oraz płynnych. W programie uwzględniono przepisy przejściowe dotyczące obowiązku dostosowania powierzchni lub pojemności do przechowywania nawozów naturalnych w zależności od wielkości produkcji zwierzęcej. Gospodarstwa prowadzące chów lub hodowlę zwierząt w liczbę większej niż 210 dużej jednostki przeliczeniowej (DJP), w tym prowadzące chód lub hodowlę drobiu powyżej 40 tysięcy stanowisk lub chód lub hodowlę świń powyżej 2 tysięcy stanowisk dla świń o wadze ponad 30 kilogramów lub 750 stanowisk do macior mają czas do 31 grudnia 2021 roku na dostosowanie powierzchni do przechowywania nawozów naturalnych. Natomiast w gospodarstwach prowadzących chów lub hodowle zwierząt w liczbie mniejszej niż 210 DJP obowiązek posiadania odpowiednich powierzchni do przechowywania nawozów naturalnych musi być spełniony do 31 grudnia 2024 roku.
Gdzie przechowywać nawozy?
Miejsce do przechowywania nawozów naturalnych to zbiorniki na płynne nawozy naturalne (gnojówkę lub gnojowicę), płyta ze zbiornikiem na odciek i instalacją odprowadzającą odciek z płyty do zbiornika lub inne miejsce przechowywania obornika lub pomiotu ptasiego specjalnie przygotowane w tym celu z materiałów szczelnych i nieprzepuszczalnych, zabezpieczających przed przedostawaniem się odcieków do wód lub gruntu. Pojemności czy powierzchnie do przechowywania nawozów naturalnych powinny być dostosowane do wielkości produkcji zwierzęcej wyliczonej na podstawie stanów średniorocznych danej grupy technologicznej zwierząt. Wielkość urządzeń do przechowywania nawozów naturalnych stałych powinien wystarczyć do utrzymywania tych nawozów przez okres 5 miesięcy, natomiast zbiornik na nawozy naturalne płynne powinien umożliwić przechowywanie przez okres 6 miesięcy.
Możliwe jest czasowe, jednak nie dłużej niż przez okres 6 miesięcy od dnia utworzenia każdej z pryzm, przechowywanie obornika bezpośrednio na gruntach rolnych. Takie pryzmy lokalizuje się poza zagłębieniami terenu, na możliwie płaskim terenie, o dopuszczalnym spadku do 3%, w miejscu niepiaszczystym i niepodmokłym, w odległości większej niż 25 metrów od linii brzegu wód powierzchniowych, pasa morskiego i ujęć wód. Należy dodatkowo udokumentować lokalizację pryzmy na mapie lub szkicu działki, które przechowuje się przez okres 3 lat od dnia zakończenia przechowywania obornika. Obornik na pryzmie ponownie przechowuje się w tym samym miejscu po upływie 3 lat od dnia zakończenia uprzedniego przechowywania obornika. Jeśli chodzi o pomiot ptasi, to nie przechowuje się bezpośrednio na gruncie przez cały rok. Również kiszonek nie można składować w gospodarstwie bezpośrednio na gruncie przez cały rok.
Rolnicy mogą przekazać część nawozów innemu rolnikowi
Rolnicy mogą przekazać część lub całość wytworzonych w gospodarstwie nawozów naturalnych do innego gospodarstwa rolnego lub przekazać do biogazowni rolniczej, co należy udokumentować. W przypadku zbywania nawozów naturalnych z gospodarstwa należy sporządzić umowę przekazania nawozu. Umowa zbycia nawozu powinna zawierać przed wszystkim dane osób zawierających umowę, rodzaj przekazywanego nawozu czy jest to nawóz naturalny czy płynny, ilość przekazywanego nawozu oraz zawartość w nim azotu. Obowiązek wyliczenia składu nawozu naturalnego ciąży na osobie zbywającej nawóz. Wyżej wymieniona umowa powinna być przechowywana w gospodarstwie rolnym przez okres 3 lat od jej wygaśnięcia.
