Problemy klimatyczno-środowiskowe i przeciwdziałanie im to jeden z głównych elementów zaproponowanego przez Komisję Europejską kształtu nowego wieloletniego unijnego budżetu po 2020 r. Bardzo mocno, a nawet mocniej niż wiele innych polityk, uwzględnia je Wspólna Polityka Rolna.
Komisja Europejska przedstawiła propozycję kształtu Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) po 2020 r. w czerwcu 2018 r., a więc miesiąc po zaprezentowaniu projektu Wieloletnich Ram Finansowych UE na lata 2021-2027. KE założyła budżet WPR na poziomie 365 mld euro.
To zdecydowanie mniej niż w obecnym okresie finansowania, w którym przeznaczono na ten cel ponad 408 mld euro. Po uwzględnieniu m.in. wskaźnika inflacyjnego oznacza to realny spadek środków na WPR o ponad 10 proc.
KE zaproponowała, aby w nowej perspektywie finansowej politykę rolną cechowały wyższe ambicje w kwestiach środowiskowych i klimatycznych. Konstruując ogólne cele WPR, postanowiła uwzględnić takie zagadnienia jak zmiany klimatyczne, trwałość zasobów naturalnych, bioróżnorodność, bezpieczeństwo siedlisk zwierzęcych i zachowanie naturalnego krajobrazu.
Już w poprzednich Wieloletnich Ramach Finansowych na lata 2014-2020 uzależniono dostępność do różnych instrumentów wsparcia dochodu rolników od stosowania praktyk przyjaznych środowisku naturalnemu oraz klimatowi. Premiowani mają być rolnicy, którzy działać będą w sposób możliwie przyjazny dla środowiska i klimatu. Nowa WPR będzie jednak wymagać od rolników większych ambicji w tej dziedzinie. Aby to osiągnąć zaproponowano zarówno nowe obowiązki, jak system zachęt.
Płatności bezpośrednie a ochrona środowiska
Przede wszystkim kwestia płatności bezpośrednich będzie ściśle związana ze spełnianiem surowszych wymogów dotyczących środowiska naturalnego i ochrony klimatu, a nawet tym warunkowana. Oznacza to oderwanie wysokości tych płatności od wielkości areału, choć podyktowane jest to większą liczbą pobudek niż tylko kwestie środowiskowe, bo także koniecznością wspierania młodych rolników (aby nie porzucali pracy na roli) czy mniejszych, rodzinnych gospodarstwa.
Każde z państw członkowskich będzie także musiało stworzyć ekoprogramy, w ramach których wspierani będą rolnicy wykraczający w swoich działaniach poza obowiązkowe wymogi środowiskowe. Ekoprogramy sfinansowane zostaną ze środków na płatności bezpośrednie z krajowych pul, czyli z I filaru WPR.
Na działania środowiskowe i klimatyczne musi zaś zostać przeznaczonych przynajmniej 30 proc. środków z krajowych przydziałów na rozwój obszarów wiejskich, czyli na II filar WPR. KE oczekuje, że łącznie aż 40 proc. środków w ramach WPR zostanie wydanych w taki sposób, aby przyczynić się do przeciwdziałania zmianom klimatycznym i degradacji środowiska naturalnego.
Dla porównania, średnia takiego wydatkowania w ramach wszystkich unijnych programów i polityk wynosi 25 proc. Widać więc wyraźnie, jak dużą rolę w walce ze zmianami klimatycznymi i nadmierną eksploatacją środowiska naturalnego ma odegrać według planów KE branża rolna i jak duże znaczenie mają działania rolników.
Przesuwanie środków na działania środowiskowo-klimatyczne
W myśl propozycji Komisji możliwe będzie także przesuwanie środków w wysokości 15 proc. pomiędzy obydwoma filarami, jeśli ma to posłużyć finansowaniu działań środowiskowych i klimatycznych. Ponadto kolejne 15 proc. będzie mogło zostać przesuniętych z I filaru do II filaru na tej samej zasadzie. W obu przypadkach chodzi o przydziały poszczególnych państw członkowskich i to one będą o tym decydować. Nowa WPR ma się bowiem cechować większą niż dotąd elastycznością, a państwa członkowskie mają mieć więcej pola do podejmowania decyzji na temat przeznaczenia środków przyznanych im w ramach unijnej polityki rolnej.
Mocniej niż dotychczas wspierane mają być także rolnicze innowacje oraz szybciej wdrażane efekty projektów z dziedziny badań i rozwoju (R&D) dotyczące rolnictwa, a przede wszystkim wprowadzania różnego rodzaju inteligentnych rozwiązań, np. rolnictwa precyzyjnego, które pomoże m.in. lepiej i efektywniej stosować środki ochrony roślin, co z kolei przełoży się na ich mniejsze zużycie. A to pociągnie za sobą nie tylko oszczędności, ale także mniejsze ryzyko przedostania się takich środków poza rolnictwo.
Również system doradztwa rolniczego ma uwzględniać szerszy zakres działań, w tym także to, jak zapewnić przestrzeganie przepisów i wymogów z zakresu ochrony środowiska dotyczących utrzymania jakości i czystości wód oraz powietrza czy stosowania pestycydów. Ma on objąć również kwestie dostępu do innowacji i technologii.
Aby zagwarantować postęp w różnych dziedzinach związanych z WPR (czyli także w kwestiach klimatyczno-środowiskowych), wprowadzony zostanie nowy system ewentualnych kar i nagród. Przykładowo państwa członkowskie, które spełniają swoje cele końcowe w zakresie różnorodności biologicznej, środowiska i klimatu będą kwalifikowały się do premii w wysokości do 5 proc. ich alokacji na rozwój obszarów wiejskich na koniec okresu obowiązywania Wieloletnich Ram Finansowych.
Jednocześnie jeśli roczne sprawozdanie z realizacji celów wykaże, że osiągnięte postępy są niewystarczające, Komisja będzie mogła interweniować, aby zapewnić lepsze ukierunkowanie środków finansowych na rezultaty. W zależności od charakteru niedociągnięć interwencja taka będzie mogła polegać na przykład na narzuceniu konkretnego planu działania, aby skierować realizację programu krajowego z powrotem na właściwą ścieżkę, zawieszeniu płatności lub wprowadzeniu odgórnych zmian w programie krajowym.
Co poza WPR?
Realizacji celów klimatycznych i środowiskowych, z którego mogą skorzystać także osoby zajmujące się rolnictwem, ma służyć w dalszym ciągu także istniejący w różnych formach od 1992 r. odrębny od WPR program LIFE, który jest instrumentem finansowym poświęconym wyłącznie współfinansowaniu projektów dotyczących ochrony środowiska i klimatu. Chodzi w nim o wsparcie dla wdrażania unijnych reguł dotyczących ochrony środowiska czy poszukiwanie i promocja nowych rozwiązań dla problemów i wyzwań środowiskowych.
W propozycji KE na lata 2021-2027 na program LIFE przeznaczono 5,45 mld euro. To o 1,95 mld euro więcej niż w poprzedniej siedmioletniej perspektywie finansowej. Na zadania związane ze wsparciem bioróżnorodności w środowisku naturalnym przewidziane jest 2,15 mld euro, na wdrażanie reguł gospodarki o obiegu zamkniętym – 1,35 mld, na kwestie klimatyczno-energetyczne związane z emisją gazów cieplarnianych – 0,95 mld euro, zaś na kwestie związane z efektywnością energetyczna oraz czy małą energetyką odnawialną – 1 mld euro. W część tych zagadnień także wpisuje się rolnictwo. W kwestii OZE to m.in. zapewnianie substratów dla biogazowni.
Do wykorzystania będą także środki w ramach unijnego programu badawczego „Horyzont Europa”. 10 mld euro w tym programie posłużyć ma na wsparcie konkretnych projektów badawczych i innowacji w zakresie żywności, rolnictwa, rozwoju obszarów wiejskich i gospodarki ekologicznej.
Komisja Europejska, zanim przedstawiła swoje propozycje dotyczące kształtu nowych Wieloletnich Ram Finansowych na lata 2021-2027, a w tym także reform wewnątrz WPR, przeprowadziła szerokie konsultacje społeczne w całej UE. Wykazały one mocno, że unijni obywatele chcą mocniejszego postawienia na kwestie środowisko i klimatyczne, w tym także w obszarze polityki rolnej. Wiele elementów propozycji KE wprost wynika z tych właśnie konsultacji.
