Choroby niszczące kwitnący rzepak i metody walki z nimi

Dotychczasowy wzrost rzepaku od jesieni do dziś w większości rejonów, w których jest uprawiany, nie budzi zastrzeżeń. Warunkiem jednak dobrego, rokującego wysokie plony rozwoju roślin jest dostępność wody, ponieważ właśnie z roztworem wodnym pobierane są składniki pokarmowe. Tymczasem obserwujemy niedobór opadów deszczu w wielu miejscach, mam jednak nadzieje, że to ulegnie poprawie. Innym problemem, zagrażającym kondycji roślin, może być też obecność na plantacji szkodników oraz sprawców chorób.

Zgnilizna twardzikowa w rzepaku

W czasie kwitnienia, formowania łuszczyn i dojrzewania istotnie może zaszkodzić plonowaniu kilka chorób, w pierwszej kolejności to zgnilizna twardzikowa, a następnie czerń krzyżowych oraz szara pleśń. Można jednak z nimi dość skutecznie walczyć, stosując w  okresie kwitnienia odpowiednie fungicydy. Wcześniej warto przypomnieć podstawowe informacje dotyczące rozwoju, biologii, objawów i szkodliwości ich sprawców.

Sprawcą zgnilizny twardzikowej jest grzyb Sclerotinia sclerotiorum, który zimuje w postaci bardzo trwałych przetrwalników – sklerocjów w glebie i niekiedy grzybni na resztkach roślinnych, samosiewach rzepaku i chwastach. Wysoka szkodliwość tego patogena związana jest z możliwością przetrwania w glebie w postaci sklerocjów przez okres 7-10 lat. Jeżeli choroba ta wystąpi, to w krótkim czasie może zniszczyć sporą część roślin na plantacji, uniemożliwiając im wydanie odpowiedniego plonu. Rozwój S. sclerociorum rozpoczyna się w okresie kwitnienia, gdy na sklerocjach powstają miseczkowatego kształtu, jasnobrązowe owocniki – apotecja.

Na apotecjach tworzą się askospory, rozprzestrzeniane następnie przez wiatr, opadają na rośliny. Infekcja zaczyna się najczęściej przy nasadzie ogonków liściowych, w miejscach odgałęzień pędów lub uszkodzeń, ponieważ w tych miejscach gromadzą się opadające płatki kwiatowe. Zarodniki kiełkując, wykorzystują rozkładające się szybko płatki kwiatowe, jako pierwsze źródło substancji pokarmowych, a następnie zasiedlają tkanki gospodarza. Źródłem infekcji jest również zanieczyszczony sklerotami materiał siewny. Sklerocja są często podobne do nasion rzepaku zarówno pod względem wielkości, jak i wyglądu, dlatego trudno je oddzielić od materiału siewnego. Infekcji dokonuje też grzybna, która bezpośrednio wyrosła ze sklerot, wówczas objawy porażenia obserwuje się u podstawy pędu. Sprawca choroby występuje, oprócz rzepaku na wielu gatunkach roślin między innymi na słoneczniku, fasoli, tytoniu, ogórku, pomidorze, pietruszce, marchwi, na roślinach ozdobnych, roślinach zielarskich, drzewach ozdobnych i innych roślinach rolniczych z rodziny kapustowatych oraz na chwastach z tej rodziny (tasznik, tobołki).

Pierwsze symptomy porażenia obserwuje się najczęściej dopiero w okresie pełni kwitnienia rzepaku. Na łodygach widoczne są białoszare, niekiedy koncentryczne plamy, obejmujące całość lub część obwodu pędu. Plamy pokrywa biała, watowata grzybnia, która przerasta też wnętrze łodygi, niszcząc jej  tkanki. Ze zbitej grzybni tworzą się najpierw szare potem czarne, owalne sklerocja. Porażone łodygi bieleją, całe rośliny przedwcześnie żółkną i zamierają. Porażeniu ulegać mogą również łuszczyny, są one wypełnione białą grzybnią, a pomiędzy nasionami widoczne mogą być sklerocja.

Umiarkowane temperatury (15-25ºC) oraz duża wilgotność sprzyjają rozwojowi grzybni oraz powstawaniu apotecjów i zarodników workowych. Susza lub duże opady deszczu utrudniają  wyrzucanie zarodników. Natomiast rozprzestrzenianiu się zarodników na większe odległości sprzyja wiatr i stosunkowo sucha pogoda. Dla samej infekcji  będzie korzystne z kolei duże zwilżenie liści i płatków, co ułatwią np. rosa, mgła, krople deszczu.

Niebezpieczeństwo infekcji jest podwyższone w rejonach o dużym udziale rzepaku i innych roślin żywicielskich w strukturze zasiewów oraz na terenach o zwiększonej wilgotności. Uszkodzenia łodyg spowodowane przez mróz lub szkodniki także zwiększają ryzyko porażenia. Wysoka wilgotność gleby i powietrza,  duże zagęszczenie roślin, wyższa podatność uprawianych odmian będą w sposób istotny wpływały na zwiększenie stopnia porażenia roślin.
Zabieg zwalczania sprawcy zgnilizny twardzikowej należy wykonać w okresie kwitnienia od początku do pełni kwitnienia rzepaku – faza rozwojowa BBCH 61-65. Optymalnym terminem jest faza opadania pierwszych płatków kwiatowych (50% kwiatów na głównym kwiatostanie jest otwartych, faza rozwojowa – BBCH 65), bowiem w tym czasie można też wypłynąć na ograniczenie  sprawców chorób zagrażającym łuszczynom (czerń krzyżowych, szara pleśń). Decyzję o zwalczaniu chemicznym można podjąć opierając się na dokładnej i częstej lustracji plantacji od początku kwitnienia rzepaku oraz znajomości symptomów porażenia.

Zaobserwowanie pierwszych objawów porażenia świadczy o zagrożeniu plantacji, ponieważ grzyb przez pewien okres rozwija się w tkankach w sposób utajony, czyli wewnątrz łodyg, niszcząc je przy tym skutecznie. Pierwsze oznaki choroby na plantacji, czyli zaobserwowanie 1% porażonych roślin wskazuje na osiągnięcie progu szkodliwości. Niekiedy jest to trudne do stwierdzenia, wówczas, co nie jest sprzeczne z zasadami integrowanej ochrony roślin, należy rozważyć inne wskazania. Jednym z ważniejszych jest fakt, że choroba ta w danym rejonie występowała już w latach poprzednich. Świadczy to o tym, że w glebie jest pewna ilości sklerocjów, które z dużym prawdopodobieństwem będą się rozwijać, a zarodniki i grzybnia zakażać rośliny rzepaku.

     
Czerń krzyżowych

Inną ważną chorobą okresu kwitnienia, szczególnie jednak dojrzewania, jest czerń krzyżowych. Choroba powodowana jest przez grzyby z rodzaju Alternaria, przede wszystkim Alternaria brassicae, A. brassicicola i A. alternata. Sprawcy choroby mogą rozwijać się we wszystkich fazach wzrostu rzepaku, ale największe szkody powoduje podczas tworzenia i dojrzewania łuszczyn. W okresie wegetacji patogeny te rozprzestrzeniają się za pomocą zarodników konidialnych, przenoszonych przez wiatr i deszcz.

Na porażonych liściach występują charakterystyczne owalne, jasnobrunatne lub brunatne, nieco zagłębione plamy wielkości 0,5-2cm z żółtą obwódką. Na plamach występują często koncentrycznie, przemiennie strefy jasne z ciemnymi, na które składają się grzybnia, trzonki konidialne i zarodniki. Niekiedy widoczne są małe, owalne lub nieregularne czarne, zagłębione plamki z żółtą obwódką. Następnie plamy zlewają się, liście stają się żółtobrunatne i zamierają. Na pędzie głównym, na pędach bocznych i ogonkach liściowych grzyb powoduje powstawanie podłużnych plam, ostro ograniczonych czarnych lub bladoszarych z czarnym brzegiem. Na łuszczynach grzyb powoduje powstawanie podłużnych, owalnych, czarnych, zagłębionych plam, wielkości około 1-5mm. Nasiona z porażonych łuszczyn są często zainfekowane przez grzyby, drobne i niedojrzałe. Przy dużym nasileniu choroby łuszczyny zasychają przedwcześnie i pękają, a nasiona osypują się.

Rozwojowi choroby sprzyja ciepła i wilgotna pogoda występująca zwłaszcza pod koniec kwitnienia rzepaku, częste opady deszczu, uszkodzenia roślin wywołane przez chowacza podobnika, pryszczarka kapustnika i mszyce, a także zbyt gęsty siew i brak odpowiedniego płodozmianu. Skuteczne ograniczenie czerni krzyżowych wymaga zbiegu przy użyciu odpowiedniego fungicydu w fazie od opadania pierwszych płatków kwiatowych do tworzenia pierwszych  łuszczyn (faza rozwojowa BBCH 65-71), gdy stwierdza się, że porażonych zostało 10-15 % liści. Wyższy podany procent porażonych roślin w progach szkodliwości należy uwzględnić w przypadku mniej intensywnie uprawianych i chronionych plantacji.

Szara pleśń

Dla łuszczyn niemniej groźna jest też szara pleśń powodowana przez grzyb Botrytis cinerea (Botryotnia fuckeliana). Choroba najczęściej rozprzestrzenia się poprzez zarodniki konidialne, które masowo tworzą się na porażonych tkankach. Grzyb ten może też rozwijać się saprotroficzne np. na płatkach kwiatowych opadających podczas kwitnienia na liście, a następnie infekować nieuszkodzone tkanki roślin. W korzystnych warunkach (podwyższona wilgotność) infekcja przebiega w ciągu kilku godzin, a okres inkubacji trwa od kilku do kilkunastu dni.

Zapraszamy do lektury najnowszego numeru Gazety Interaktywnej AgroNews

Objawy szarej pleśni występują na łodygach, liściach i łuszczynach we wszystkich fazach rozwojowych rzepaku. Porażone części roślin pokryte są szarobrązowym nalotem grzybni z zarodnikami konidialnymi. Zainfekowane przez patogena liście oraz łodyga stają się szarobrunatne i stopniowo gniją. Na porażonych łuszczynach występuje szary nalot, natomiast wewnątrz znajdują się drobne, często niedojrzałe nasiona. W przypadku silnego porażenia, łuszczyny przedwcześnie zasychają, pękają a nasiona osypują się. Sprawca choroby poraża najczęściej części rzepaku, które uprzednio zostały osłabione lub uszkodzone przez różne czynniki np. szkodniki, przymrozki, suszę, maszyny, grad i inne choroby. Rozwojowi choroby sprzyjają opady deszczu, duża wilgotność względna powietrza i temperatura wynosząca 10-18°C oraz duży udział rzepaku w płodozmianie. Zabiegi zwalczania tego sprawcy choroby wykonuje się w tym samym terminie, co zwalczanie czerni krzyżowych. Progi szkodliwości dla tych chorób są również podobne.

Precyzyjne określenie progów szkodliwości wymienionych chorób wymaga analizy, wybranych losowo w 4-6 różnych punktach pola 25 roślin, ogółem od 100 do 150, w zależności od wielkości pola. Przy ocenie uwzględnia się liczbę roślin z opisanymi objawami choroby lub chorób na łodygach (zgnilizna twardzikowa) i liściach (czerń krzyżowych, szara pleśń). Po stwierdzeniu progu szkodliwości zaleca się wykonanie zabiegu, ponieważ jest to sytuacja wymagająca interwencji, w przeciwnym razie,  straty w plonie mogą być istotne.

tekst i fot. Ewa Jajor
IOR Poznań