W uprawie zbóż – szczególnie ozimin – znaczenie ma kilka chorób występujących na podstawie źdźbła. Kilka z nich wymaga bardziej szczegółowego opisania, bo gdy nie są zwalczane, powodować mogą straty o znaczeniu gospodarczym: fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła i korzeni,  łamliwość źdźbła zbóż, zgorzel podstawy źdźbła i ostra plamistość oczkowa.

W przypadku tych chorób duże znaczenie ma wykorzystanie niechemicznej i chemicznej metody zwalczania grzybów, które je powodują. Istnieje też możliwość zwalczania chorób przy pomocy zapraw nasiennych. W przypadku patogenów, które powodują ostrą oczkową plamistość i zgorzel podstawy źdźbła, są to zaprawy zbudowane z pojedynczych substancji czynnych.

Do ograniczania fuzaryjnej zgorzeli podstawy źdźbła i korzeni, a dokładniej do zwalczania grzybów powodujących zgorzel siewek, wywołaną przez gatunki rodzaju Fusarium, zarejestrowanych jest wiele zapraw nasiennych. Łamliwości źdźbła nie ogranicza się, zaprawiając materiał siewny. Jedną z ważnych metod jest agrotechniczna metoda ograniczania. Ważnym elementem jest tu odpowiedni płodozmian. Zmniejszenie udziału roślin zbożowych w płodozmianie, a zwłaszcza unikanie uprawy po sobie pszenicy lub innego gatunku zbóż ozimych w znacznym stopniu zmniejsza zagrożenie łamliwością źdźbła, zgorzelą podstawy źdźbła oraz fuzaryjną zgorzelą podstawy źdźbła i korzeni. Sposób uprawy też może ograniczyć lub zwiększyć zagrożenie chorobami podstawy źdźbła. Orka głęboka zmniejsza w danym sezonie zagrożenie przez omawiane choroby, ponieważ resztki pożniwne w postaci ścierniska i źdźbeł porażonych przez grzyby są głęboko przykryte przez glebę. W następnym sezonie, gdy te resztki nie rozłożą, bo np. gleba była sucha, resztek było zbyt wiele, a życie mikrobiologiczne gleby niewystarczające, mogą one stanowić zagrożenie, bo grzyby na takich resztkach mogą przetrwać. Trzeba na ten problem zwracać uwagę i w przypadku wystąpienia takiej sytuacji mieć ją pod kontrolą, czyli przygotować odpowiednią metodę walki z grzybami.

Choroby atakujące podstawę źdźbła i (lub) korzenie stanowią duże zagrożenie, gdy uprawa jest uproszczona, albo gdy w gospodarstwie wykonuje się siew bezpośredni. W takich systemach uprawy na powierzchni gleby pozostaje duża ilość resztek pożniwnych, na których obecne są grzyby powodujące choroby podstawy źdźbła, nazywane też chorobami podsuszkowymi. W systemach, w których resztki pożniwne stanowią niebezpieczeństwo, duże znaczenie ma zwalczanie chemiczne. Aby dobrze przygotować się do walki chemicznej, trzeba poznać grzyby powodujące zagrożenie dla korzeni i podstawy źdźbła zbóż. Ważna jest też znajomość objawów chorobowych, jakie powodują te grzyby.

Fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła zbóż i korzeni

Chorobę powoduje wiele grzybów z rodzaju Fusarium. Do głównych sprawców należą Fusarium graminearum, F. culmorum, F. avenaceum, F. Poae oraz Microdochium nivale (dawniej: Fusarium nivale). Są to grzyby powszechnie występujące w środowisku rolniczym. Źródłem choroby są grzybnia i zarodniki oraz formy przetrwalnikowe wymienionych grzybów. Zarodniki są też niesione z masami powietrza i mogą osiadać na powierzchni gleby. Patogeny te są doskonale przygotowane do porażania swoich żywicieli i mogą rozwijać się w szerokim zakresie temperatur,  wilgotności powietrza i gleby.

Nekrozy na korzeniach w postaci brązowych, brunatnych lub kasztanowych plam występujących na małej części korzeni lub całkowite przebarwienie korzeni to jeden z ważnych objawów choroby. Innym jednocześnie występującym objawem fuzaryjnej zgorzeli podstawy źdźbła i korzeni są brązowe nekrozy na pochwie liściowej i źdźble właściwym. Nekrozy te mogą mieć różny kształt, np. owalny, kreskowaty i nieregularny, obejmujący częściowo lub całkowicie obwód źdźbła. Straty powodowane przez chorobę mogą wynosić nawet 50-60% potencjalnego plonu. Chorobę zwalcza się kompleksowo, przy czym zabieg opryskiwania przy pomocy fungicydów odegrać może kluczową rolę w zapobieganiu stratom w plonie i obniżeniu jakości zbieranego ziarna.

Łamliwość źdźbła

Choroba ta wywoływana jest przez dwa gatunki: Oculimacula herpotrichoides i O. acuformis,  różniące się tempem wzrostu i zdolnością do porażania pszenicy i żyta.

Objawy choroby występują na pochwie liściowej, nibyźdźble i źdźble właściwym. Grzyby nie porażają korzeni. Pierwsze objawy porażenia mogą być widoczne już jesienią: są to małe, owalne plamy, które mają w środkowej części barwę słomkową i są otoczone jasnobrązową, rozmazaną obwódką. Po ruszeniu wegetacji wiosennej są to plamy bursztynowe lub miodowe, rozmazane, mają brzegi, a wewnątrz niekiedy widoczne jest czarne przyprószenie. Jest to pseudoparenchyma, czyli zbita grzybnia, która stanowi formę przetrwalnikową grzybów powodujących łamliwość źdźbła. Na źdźble może być kilka plam łączących się z sobą i tworzących rozległe nekrozy, które obejmują ponad połowę obwódki źdźbła. Wewnątrz źdźbła można znaleźć szarą lub popielatą grzybnię. Porażone źdźbło murszeje u podstawy i łatwo się przełamuje, co powoduje wyleganie zbóż niekiedy na dużej powierzchni. Utrudnia to żniwa i ma wpływ na pogorszenie jakości ziarna. Do walki z łamliwością źdźbła zalecany jest zabieg wykonany w fazie strzelania w źdźbło BBCH 30. Niekiedy warto wykonać oprysk w fazie pierwszego, drugiego kolanka (BBCH 31-32). W tym roku proponuje się wczesne wykonanie zabiegu, ponieważ praktycznie nie było zimy i zboża, a także grzyby, rozwijały się przez całą jesień i zimę – ten proces trzeba przerwać.

Zgorzel podstawy źdźbła

Chorobę tę wywołuje grzyb Gaeumannomyces graminis – najczęściej, gdy uprawia się zboża ozime po sobie, a w szczególności pszenicę po pszenicy. Grzyb poraża korzenie i podstawę źdźbła. Korzenie ulegają porażeniu już jesienią – zwłaszcza, gdy jesień jest ciepła. Porażone korzenie są brunatne. Obserwuje się całe brunatne korzenie lub też plamy występują tylko na końcach korzeni lub w ich środkowej części. Porażone korzenie mają metaliczny połysk. W okresie wiosny proces porażania korzeni jest kontynuowany i w sprzyjających warunkach porażeniu ulega cały system korzeniowy. Następnie w czasie wegetacji pojawiają się objawy na podstawie źdźbła, które wygląda, jakby było osmalone przez płomień: jest czarne na całym obwodzie. Jesienne porażenie powoduje zahamowanie wzrostu roślin i ich żółknięcie. Późniejsze zmiany na źdźble powodują przedwczesne dojrzewanie roślin i białokłosowość. Chemiczne zaprawianie roślin łagodzi występowanie choroby. Nie ma możliwości zastosowania opryskiwania pszenicy w czasie wegetacji.

Ostra plamistość oczkowa

Tę chorobę wywołują grzyby z rodzaju Rhizoctonia:  Rhizoctonia cerealis i  Rhizoctonia solani. Porażeniu ulegać mogą wszystkie gatunki zbóż. Źródłem choroby są resztki pożniwne, na których znajduje się grzybnia i sklerocja (przetrwalniki) grzyba. Gdy w czasie wschodów i wzrostu zbóż panuje chłodna, okresami sucha pogoda, można spodziewać się silniejszego porażenia. Objawów choroby należy szukać na pochwach liściowych i źdźbłach. Objawem obecności grzybów powodujących chorobę są soczewkowate lub nieregularnego kształtu plamy spiczasto zakończone. Obwódka otaczająca jasne wnętrze plam jest bardzo wyraźna i ma barwę brunatną. Obecnie istnieje możliwość zaprawienia ziarna, by zapobiec występowaniu choroby. Choroba rzadko powoduje straty o znaczeniu gospodarczym.

Do zaprawiania zaleca się w przypadku zgorzeli podstawy źdźbła zaprawy, które zawierają takie substancje czynne jak fluchinkonazol i prochlora, siltiofam do łącznego stosowania z innymi zaprawami, a w ochronie przed ostrą oczkową plamistością sedaksan, fludioksonil, difenokonazol. Pierwszym etapem zwalczania fuzaryjnej zgorzeli podstawy źdźbła i korzeni jest zaprawienie. W przypadku tej choroby wiele zapraw i substancji czynnych można użyć do walki chemicznej.

Prof. dr hab. Marek Korbas
Zakład Mikologii
IOR-PIB w Poznaniu

fot. Prof. dr hab. Tomasz P. Kurowski
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie