Hodowla kóz w Polsce, czy może przynieść zysk?

Globalna populacja kóz nadal rośnie i wynosi obecnie ponad miliard. Rośnie również liczba kóz hodowanych głównie w celu produkcji mleka, ze względu na rosnący popyt na mleko kozie i jego przetwory. Większość światowej produkcji kóz mlecznych znajduje się w Azji. Najbardziej rozbudowany rynek mleka koziego występuje w Europie, zwłaszcza we Francji. Sektor europejski specjalizuje się w produkcji mleka oraz serowarstwie, a także wspieraniu tradycyjnej produkcji w gospodarstwie.

W Polsce hodowla kóz mlecznych występuje głównie w niewielkich gospodarstwach ekologicznych i agroturystycznych oraz małych gospodarstwach rodzinnych, które sprzedają swoje wyroby na lokalnym rynku. Na terenie naszego kraju występuje tylko parę dużych stad kóz mlecznych, w  których mleko kozie produkowane jest na większą skalę i sprzedawane do wyspecjalizowanych mleczarni w celu dalszego przetwórstwa. Niemniej jednak producenci są nadal podatni na wahania rynkowe. Nowe rynki produkcji koziego mleka rozwijają się w krajach bez długiej tradycji, takich jak Chiny, Stany Zjednoczone i Nowa Zelandia, ze względu na rosnącą konsumpcję, popyt, wysokie ceny skupu i zmiany klimatyczne. Niezależnie od kraju, sektor kóz mlecznych rozwija się, gdy producenci mają dostęp do rynków zbytu, narzędzia i umiejętności niezbędne do odpowiedniego chowu i hodowli zwierząt.

Tradycja hodowli w Polsce i jej aspekt ekonomiczny

Hodowla kóz w Polsce rozwinęła się w latach 80. XX w., później nastąpił okres stagnacji, ale w ostatnich latach zainteresowanie właściwościami zdrowotnymi mleka koziego spowodowało wzrost zapotrzebowania na produkty mleczne z niego wytwarzane. Głównymi konsumentami stali się alergicy (osoby z nietolerancją laktozy czy innych składników mleka krowiego), osoby w podeszłym wieku, oraz dzieci. W kraju zaczęto także doceniać walory smakowe przetworów z mleka koziego, przede wszystkim serów.

Produkcja mleka koziego i jego przetworów jest w Polsce strefą niszową w porównaniu do mleka krowiego. W 2020 roku pogłowie kóz w kraju wyniosło około 54 091 sztuk. Zwierzęta te najliczniej utrzymywane były w województwie wielkopolskim (9 379 szt.), małopolskim (5 927 szt.) oraz podkarpackim (4 598 szt.). Od tych zwierząt w skali roku pozyskano około 43 mln kg mleka, przy średniej wydajności mlecznej około 800 kg od kozy za rok. Według danych z ARiMR na dzień 31.07.2023 r. w Polsce w platformie IRZ zarejestrowano 10 219 stad kóz, w których liczba zwierząt wyniosła 60 477 sztuk. Występuje zatem tendencja wzrostu pogłowia w stosunku do lat poprzednich. W przeważającej części gospodarstw zwierzęta są dojone ręcznie z uwagi na rozdrobnienie pogłowia, jedynie gospodarstwa utrzymujące większe stada używają dojarek automatycznych i baniek przenośnych.

Mleko kozie surowe jest pasteryzowane i wprowadzane do obrotu detalicznego lub przerabiane na sery typu twaróg bądź sery kwasowo-podpuszczkowe, serwatkowe i inne. Dystrybucja odbywa się na stosunkowo niewielkich obszarach wokół gospodarstw kozich. Coraz częściej producenci i przetwórnie budują swój rynek, wykorzystując Internet i poprzez ofertę na własnych stronach internetowych proponują swoje towary i sprzedają je on-line.

Ceny kozich produktów

Ceny kozich produktów serowarskich wahają się w przedziale:

Mleko kozie pasteryzowane 0,5–1 l: 7–14,50 zł;

Ser typu feta 180–250 g: 17–28 zł;

Ser serwatkowy 200 g: 14–17 zł;

Ser podpuszczkowy 250 g: 39–46,50 zł;

Twarożek 200–250 g: 14–20 zł;

Bundz 200–250 g: 18–32 zł.

Ceny są zróżnicowane ze względu na gramaturę oraz rodzaj sprzedaży (sery sprzedawane bezpośrednio w gospodarstwie są tańsze niż te sprzedawane poprzez pośredników i inne kanały zbytu).

Z ekonomicznego punktu widzenia hodowla kóz i wytwarzanie produktów z ich mleka jest zajęciem opłacalnym dla małych gospodarstw rodzinnych, pod warunkiem dobrego rozpoznania rynku lokalnego, jego zapotrzebowania i znalezieniu odpowiednich kanałów dystrybucji do danych warunków lokalnych (sprzedaż stacjonarna, handel obwoźny, sklep on-line itd.). Koszt wyprodukowania jednego litra mleka koziego jest niewielki, z uwagi na niewielkie zapotrzebowanie tych zwierząt na pasze treściwe. Kozy doskonale tolerują pasze objętościowe oraz pastwiska, w zimie kiszonki, okopowe oraz siano. Jedynie w okresie stanówki i wykotów oraz w laktacji niezbędny jest dodatek pasz treściwych zwiększający wartość energetyczną i białkową dawki żywieniowej. Aby uzyskać 1 kg sera koziego potrzebne jest 5–12 l świeżego mleka, w zależności od rodzaju sera, przy czym koszt wyprodukowania 1 l mleka przy wykorzystaniu pasz gospodarskich i pastwisk jest stosunkowo niewielki.

Koszt przykładowych pasz wykorzystywanych w żywieniu kóz*:

Kiszonka kukurydzy w belach około 300 zł/szt.;

Kiszonka z traw w belach – około 100 zł/szt.;

Siano – około 90 zł/balot;

Marchew odpadowa – około 0,20 zł/kg;

Burak pastewny – około 0,40 zł/kg;

Owies – około 137 zł/dt;

Otręby pszenne – około 125 zł/dt.

*Średnie ceny pasz sprzedawanych na portalach OLX, Allegro oraz ceny dla województwa kujawsko-pomorskiego pozyskane z Kujawsko-Pomorskich Notowań Cen Rolniczych

Przykładowa dzienna dawka pokarmowa w okresie zimowym dla kozy o średniej rocznej wydajności mlecznej 600 kg, dawka dla II fazy laktacji:

Woda do woli;

Siano – około 1,5 kg (żywienie do woli);

Kiszonka z kukurydzy – 0,3 kg;

Kiszonka z traw – 0,4 kg;

Marchew odpadowa – 0,5 kg;

Burak pastewny – 0,4 kg;

Otręby pszenne – 0,2 kg.

Koszt takiej dawki to 3,68 zł na dzień na jedną kozę, która jest w stanie wytworzyć tego dnia około 1,2 l mleka.

Przykładowa dzienna dawka pokarmowa w okresie letnim dla kozy o średniej rocznej wydajności mlecznej 600 kg, dawka dla I fazy laktacji.

Woda do woli;

Pastwisko – świeża zielonka – około 2 kg dziennie (żywienie do woli);

Siano – około 1 kg (żywienie do woli);

Marchew odpadowa – 0,7 kg;

Owies – 0,2 kg;

Otręby pszenne – 0,2 kg.

Koszt takiej dawki to 5,85 zł na dzień na jedną kozę, która jest w stanie wytworzyć tego dnia około 2,5 l mleka.

Dla przykładu, aby wytworzyć 1 kg twarogu potrzeba 5–6 l mleka, przyjmijmy średnią 5,5 l na 1 kg twarogu. Koszt wytworzenia 1 l mleka w zimie to: 3,07 zł, a latem 2,34 zł, średnio w roku 2,71 zł/l. Więc koszt mleka potrzebnego do wytworzenia 1 kg twarogu to: 16,86 zł zimą, a 12,87 zł latem, średnio w roku 14,91 zł/l. Średnia cena sprzedaży 1 kg twarogu to około 75 zł, po odjęciu opłat stałych, kosztów weterynaryjnych, kosztów pracy własnej, kosztów związanych ze sprzedażą produktu (około 20 zł/kg twarogu), co daje średni dochód rzędu 40 zł/kg twarogu.

W Polsce nie ma tradycji konsumpcji mięsa koziego, które w znacznej mierze jest przeznaczone na samozaopatrzenie lub do wykorzystania w gospodarstwach agroturystycznych. W latach 90. XX w. część koźląt była eksportowana wraz z jagniętami. Produkcja żywca koziego w kraju jest, poza samozaopatrzeniem hodowców, marginalna, a mięso pozyskiwane od koziołków lub wybrakowanych kózek często jest traktowane jako „odpad” przy produkcji mleka.

Kierunek hodowli i rasy najczęściej utrzymywane w Polsce

Kozy w chowie i hodowli wykorzystywane są wielokierunkowo. W Europie, a tym samym i w  Polsce, dominuje kierunek mleczny, choć istnieją także hodowle nastawione na produkcję mięsa koźlęcego oraz koziego. Podstawowymi rasami reprezentującymi ten kierunek użytkowości są kozy ras saaneńskiej i alpejskiej, występujące również w naszym kraju. W wyniku krzyżowania wypierającego lub uszlachetniającego zostały wytworzone krajowe rasy kóz: biała uszlachetniona oraz barwna uszlachetniona.

Na przestrzeni lat w Polsce hodowlą były objęte następujące rasy: biała uszlachetniona, barwna uszlachetniona, saaneńska, alpejska, anglonubijska, burska. W ostatnich latach do hodowli zostały włączone odtworzone rasy kóz: karpacka, sandomierska i kazimierzowska.

Saaneńska – rasa wyhodowana w Szwajcarii, zwierzęta tej rasy są dość wysokie smukłe i długie, o  umaszczeniu białym. Są zbudowane harmonijnie i mają prawidłowo wykształcone wymię. Są to przeważnie kozy bezrożne, choć mogą posiadać rogi. Wydajność mleczna jest wysoka i waha się od 600 do 1 200 kg. W okresie 2001–2010 najwyższa średnia plenność wyniosła 213%, najwyższa średnia wydajność mleczna to 831 kg, przy średniej zawartość tłuszczu – 3,58% oraz średniej zawartości białka – 2,92%.

Alpejska – jest to rasa średniej wielkości wyhodowana w Alpach. Zwierzęta dobrze adaptują się do różnych warunków środowiskowych. Sierść mają krótką o umaszczeniu od jasnopłowego do ciemnobrunatnego. Charakterystycznym dla tej rasy jest czarne zabarwienie końcówek nóg, czarna pręga wzdłuż kręgosłupa i czarne zabarwienie przy oczach i na pysku. Wydajność mleczna jest wysoka, zbliżona do produkcyjności kóz saaneńskich. Najwyższa średnia plenność w latach 2001–2010 to 193%, najwyższa średnia wydajność mleka – 802 kg, średnia zawartość tłuszczu – 3,5%, średnia zawartość białka 3,2%.

Biała uszlachetniona – zwierzęta wywodzą się od kóz miejscowych uszlachetnianych kozłami rasy saaneńskiej i białej szlachetnej niemieckiej. Budowa ciała jest harmonijna. Zwierzęta są białe o krótkiej połyskującej sierści. U kóz mogą występować rogi, natomiast kozły muszą być rogate. Produkcyjność kóz białych uszlachetnionych jest dobra. Najwyższa zanotowana średnia plenność w latach 2001– 2010 wynosiła 183%. W tym samym okresie najwyższa średnia wydajność mleka kształtowała się na poziomie 815 kg przy średniej zawartość tłuszczu – 3,4% i białka 2,8%.

Barwna uszlachetniona – rasa wywodząca się od kóz miejscowych (często barwnych) uszlachetnianych kozłami rasy alpejskiej. Typowym umaszczeniem kóz barwnych uszlachetnionych jest brązowa sierść o różnej intensywności pigmentu, od kóz jasnobrązowych po ciemnobrązowe, z ciemną (czarną) pręgą wzdłuż grzbietu i czarnymi końcami nóg oraz  czarnym zabarwieniem przy oczach i pysku. Sierść mają krótką, uszy stojące. Na ogół kozy są bezrogie. U kozłów wymagane są rogi. Średnia plenność wynosi 161%. Roczna średnia produkcja mleka, przy średniej 266-dniowej laktacji może wynosić około 760 kg mleka, przy średniej zawartości tłuszczu około 3,7% i białka 3,0%.

W pierwszej dekadzie XXI wieku w kilku krajowych ośrodkach naukowych podejmowano próby odtworzenia starych, zapomnianych ras kóz. Podjęte trudne działania dotyczące restytucji starych i zapomnianych ras kóz doprowadziły obecnie do wprowadzenia utraconych, a dzięki działalności ośrodków naukowych, przywróconych do czynnej hodowli. Działania te przyczyniły się do wzbogacenia bioróżnorodności hodowli kóz w kraju, jak również w aspekcie utylitarnym, do wzbogacenia oferty gospodarstw agroturystycznych czy ekologicznych. Obecnie w Polsce hodowane są kozy rasy karpackiej, sandomierskiej i kazimierzowskiej.

Podsumowując

Czynniki, które mogą prowadzić do osiągnięcia sukcesu ekonomicznego w branży kozich produktów to: przekonanie szerszej grupy konsumentów do walorów zarówno smakowych, jak  i  dietetycznych mięsa, mleka i mlecznych przetworów kozich, odpowiednia reklama produktów kozich oraz znalezienie własnej niszy. Odpowiednio zarządzana hodowla kóz i produkcja różnego rodzaju wyrobów może okazać się opłacalna.

Anna Łuksztet, KPODR