Plantacje wysokoprodukcyjne nastawione na produkcję ziarna wysokiej jakości wymagają bardzo dużej uwagi ze strony producentów rolnych.

W przypadku przedłużających się zbiorów czernienie zbóż stanowi duże zagrożenie

Chroniąc plantacje przed występowaniem chorób powodowanych przez grzyby, musimy pamiętać każdorazowo o zabezpieczeniu poszczególnych „pięter” rośliny przy pomocy zabiegów wykonywanych w określonych terminach. W przypadku ochrony kłosa mowa tu o zabiegu w terminie T3. Stanowi on jeden z ważniejszych elementów ochrony zbóż w sezonie wegetacyjnym, jednakże zaniechanie wykonywania wcześniejszych zabiegów, które ograniczają źródła sprawców chorób w późniejszych terminach (rozwój kłosa) skutkować może niewystarczającą efektywnością zastosowanej ochrony, co przyczyni się do uzyskania niższych plonów gorszej jakości. Trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że zabieg na kłos (T3) jest ukoronowaniem wszystkich działań i zabiegów mających na celu uzyskanie wysokiego plonu i jest tego swoistym ubezpieczeniem poniesionych kosztów.

Kiedy pryskać?

Zabieg T3 najczęściej wykonywany jest w fazie wzrostu zbóż BBCH 51–59 czyli od początku kłoszenia, gdy szczyt kłosa wyłania się z pochwy i ukazuje się pierwszy kłosek do zakończenia kłoszenia, czyli do czasu, gdy wszystkie kłoski wydobywają się z pochwy i całkowicie widoczny jest kłos uprawianego zboża. W przypadku niektórych środków istnieje możliwość wydłużenia okresu ich zastosowania do fazy dojrzałości wodnej BBCH 71 lub dojrzałości mlecznej BBCH 75, jest to jednakże uwarunkowane zapisami zawartymi w etykiecie środka ochrony roślin i związane jest z okresem karencji stosowania danego preparatu.

Wegetacja zbóż, gdy są one wykłoszone może być zakłócona przez obecność wielu sprawców chorób. Często są to gatunki, które porażać mogą zarówno pszenicę, żyto i pszenżyto oraz jęczmień. W przypadku jęczmienia występuje wiele gatunków sprawców chorób, które porażać mogą tylko i wyłącznie ten gatunek zbóż stąd ważna jest znajomość objawów, które mogą powodować. W celu prawidłowego rozpoznania zagrożeń występujących na kłosach warto wykonywać częste lustracje plantacji i dokonywać weryfikacji zastanego stanu fitosanitarnego na konkretnym polu, na którym planuje się wykonanie zabiegu w terminie T3.

Najgroźniejsze choroby kłosa

Do najważniejszych chorób, które mogą porażać kłosy zaliczyć należy fuzariozę kłosów (Fusarium spp.), septorioze plew (Stagonospora nodorum), rdzę żółtą (Puccinia striiformis), mączniaka prawdziwego zbóż i traw (Blumeria graminis), sporysz zbóż i traw (Claviceps purpurea) czy związane z przedłużającym się okresem zbiorów czernienie zbóż (Cladosporium spp.).

W przypadku fuzariozy kłosów zarówno w przypadku pszenicy oraz pszenżyta, czy jęczmienia znaczenie ma tutaj zarówno przebieg pogody w okresie kwitnienia oraz przedplon i wcześniej wykonana ochrona plantacji. Sprawcy fuzariozy kłosów  występują w całym okresie wegetacji zbóż i w przypadku niezwalczania w początkowym okresie rozwoju (T1 – ochrona podstawy źdźbła) mogą w późniejszym czasie powodować zarówno fuzariozy liści, a atakując dokłosie zagrozić rozwijającym się kłosom. W latach o wilgotnym i ciepłym przebiegu pogody wzrasta ryzyko wystąpienia epidemii fuzariozy kłosów. Ma to również miejsce w przypadku plantacji, na których przedplon stanowiły inne gatunki zbóż kłosowych czy kukurydza. Obecność grzybów rodzaju Fusarium nie jest pożądana ze względu na możliwość wytwarzania przez nie mikotoskyn – wtórnych metabolitów niebezpiecznych dla zdrowia i życia ludzi oraz skarmianych paszą zwierząt. Występowanie choroby sygnalizuje stopniowe przedwczesne zamieranie części kłosa oraz pojawianie się w końcowym etapie rozwoju choroby różowych lub łososiowych struktur sprawcy choroby. Zabieg T3 często jest ukierunkowany w głównej mierze na walkę ze sprawcami fuzariozy kłosów, niekiedy też na rdzę żółtą, a w mniejszym stopniu dotyczy innych chorób.

Rdza żółta na kłosie pszenżyta ozimego

W przypadku rdzy żółtej, której zwiększone nasilenie występowania obserwuje się w Polsce od kilku lat, plewy lub kłoski wyglądem mogą przypominać porażenie przez fuzariozę kłosów. Jednakże w takim przypadku po wewnętrznej stronie oberwanej plewy widoczny będzie żółty lub pomarańczowy pył (uredospory grzyba). Septorioza plew to choroba, której sprawca objawia się w postaci fioletowobrązowych plam na plewach zielonych kłosów. Plamy te często tworzą się od szczytu plew i rozwijają się ku dołowi. W obumarłej tkance liści i plew podczas wilgotnej pogody tworzą się brunatnoczarne piknidia (owocniki), z których w czasie wilgotnej pogody wydostaje się różowy śluz wydzieliny w postaci wstęgi zawierający zarodniki konidialne.

Zagrożenie dla wykłoszonych roślin zbóż stanowi coraz częściej sporysz zbóż i traw (Claviceps purpurea). W czasie kwitnienia zbóż na kłosach widoczne są kropelki rosy miodowej o żółtym zabarwieniu i klejącej konsystencji. Wkrótce potem w poszczególnych kłoskach w miejscu ziarniaka rozwijają się przetrwalniki sporyszu (sklerocja) w kształcie rożków o barwie purpurowoczerwonej. Sklerocja są twarde, ale łatwo ulegają złamaniu, zawierają też szkodliwe dla ssaków alkaloidy, takie jak: ergometryna, ergotamina, ergotyna i inne.

W przypadku czernienia zbóż na zamierających kłosach lub na kłosach o technologicznej dojrzałości, które przez dłuższy czas oczekują na zbiór pojawia się charakterystyczny dla sprawców tej choroby czarny nalot przypominający sadzę, który pokrywa kłos częściowo lub całkowicie. Opanowanie kłosów przez sprawców tej choroby powoduje zmianę barwy łanu z żółtozłotej na szaroczarną (poczernienie kłosów).

Czym pryskać?

Do zwalczania chorób na kłosie zarejestrowanych jest wiele skutecznych fungicydów, w skład których wchodzi niekiedy kilka substancji czynnych. Producenci dysponują największą liczbą fungicydów do ochrony kłosa pszenicy. W przypadku podjęcia decyzji o wykonaniu zabiegu w terminie T3, gdy rośliny są już wykłoszone zaleca się stosowanie fungicydów, które w swoim składzie zawierają co najmniej dwie s.cz., w tym jedna z nich to substancja o działaniu układowym, która może działać interwencyjnie i wyniszczająco.

 W ochronie kłosów ważną rolę odgrywać mogą środki, w skład których wchodzą triazole. Warto je stosować, gdy zagrożenie stanowi fuzarioza kłosów czy rdza żółta. W tym przypadku mowa tu między innymi o triazolach, takich jak: protiokonazol, tebukonazol, czy epoksykonazol). Przy przystąpieniu do ochrony kłosa przydatna jest analiza już zastosowanych s.cz. do wcześniejszej ochrony. Ma to na celu nie stosowanie ciągle jednej grupy chemicznej czy jednej substancji czynnej, bo prowadzić może to do uodpornienia się grzybów na te substancje.

Do ochrony kłosów przydatne są również środki zawierające w swoim składzie strobiluryny. W przypadku substancji z tej grupy chemicznej stosowane one powinny być profilaktycznie. Przydatne okażą się również substancje czynne charakteryzujące się typowym działaniem wgłębnym czy powierzchniowym np. prochloraz  i chlorotalonil. Fungicydy oparte o kilka substancji czynnych zwiększają zarówno spektrum zwalczanych sprawców chorób, ale jednocześnie dzięki rożnym mechanizmom działania zapewniają lepszą ochronę roślin przed sprawcami chorób.

W latach epidemii fuzariozy kłosów szczególnie na polach, na których przedplonem były zboża lub kukurydza zarodników sprawców fuzariozy kłosów jest bardzo wiele, zarówno w masach powietrza jak i w glebie, która w okresie epidemii jest wilgotna i ciepła, zabieg na kłos wykonywany jest dwukrotnie..

Takie postępowanie trzeba zaplanować. Jest to możliwe dzięki dobrej znajomości  stanu fitosanitarnego pola, systemom wspomagania decyzji i wiedzy na temat uprawianej odmiany w szczególności dotyczy podatności na fuzariozę kłosa czy rdzę żółtą. W takim sezonie pierwszy zabieg najpóźniej wykonuje się w czasie kwitnienia pszenicy (wyrzucone pylniki), ale system wspomagania może dać wskazanie, że jest jeszcze za wcześnie.

Drugi z kolei zabieg wykonuje się po 14-21 dniach od wykonania zabiegu pierwszego na kłos. Trzeba zachować zasady związane z karencją oraz środki powinny różnić się s.cz. Przy walce z chorobami kłosa dodanie takich s.cz. jak prochloraz, służy nie tylko do rozszerzenia zakresu działania środków używanych do ochrony, ale zauważono, że tiazol z prochlorazem działa dłużej niż sam tiazol. Dodanie do tiazolu wspomnianej strobiluryny ma jedną cechę, która nie zawsze jest korzystna. Gdy strobiluryna używana jest w fazie wodnej dojrzałości BBCH 71 może znacząco wydłużyć ona zieloność kłosa co komplikować może termin zbioru.

W latach, gdy w czasie dojrzewania kłosów panuje susza, można wstrzymać się z podjęciem wykonania zabiegu na kłos do momentu kiedy wykonanie ze względu na okres karencji jest możliwe. Nie zaleca się całkowitej rezygnacji z wykonywania zabiegu T3 na kłos, ponieważ grzyby chorobotwórcze stanowią zagrożenie przez cały czas przebywania zbóż na polu.

Prof. dr hab. Marek Korbas
Mgr inż. Jakub Danielewicz
Zakład Mikologii
IOR-PIB w Poznaniu