Odmiany porzeczki czarnej

W czasie bessy rośnie liczba plantacji likwidowanych, z kolei w latach, kiedy ceny owoców rosną, niekontrolowanie przybywa nowych nasadzeń. Jest wówczas okazja na rekonstrukcję plantacji przez wymianę starych odmian na nowe, których większa plenność i lepsza odporność na choroby oraz szkodniki umożliwia zmniejszenie kosztów i zachowanie opłacalności produkcji.

W nasadzeniach towarowych porzeczek czarnych w Polsce nadal dominują stare odmiany – "Ojebyn" (królująca w Polsce niepodzielnie przez około 30 lat), "Ben Lomond" i "Titania". Na nowszych plantacjach sadzone były odmiany z serii "Ben", oprócz Ben Lomond, również "Ben Nevis", "Ben Alder", "Ben Tirran", "Ben Connan". W 2007 roku odmiany te stanowiły ponad 62% wszystkich sadzonek zakwalifikowanych w Polsce przez PIORiN. Ostatnio do uprawy wprowadza się kolejne odmiany: polskie "Tiben", "Tisel", "Ruben", "Tines" i "Ores" oraz szkockie "Ben Hope" i "Ben Gairn". Niektóre z nich  znajdują się na liście odmian roślin sadowniczych, wpisanych do krajowego rejestru (KR), publikowanego corocznie przez Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych COBORU.

Odmiany wpisane do rejestru to odmiany dopuszczone do uprawy w Polsce, przebadane w naszych warunkach klimatycznych. Z 12 odmian tam zamieszczonych, 7 polskich odmian to odmiany chronione, wpisane do Księgi Ochrony Wyłącznego Prawa COBORU, co oznacza, że obrót ich materiałem szkółkarskim może odbywać się tylko po zawarciu umowy licencyjnej z ich hodowcą, tj. z ISK (ich rozmnażanie bez posiadania umowy licencyjnej z ISK jest prawnie zabronione i podlega odpowiedzialności karno-sądowej). Część z nich zostało zgłoszonych także do Wspólnotowego Biura odmian Roślin (CPVO) w Angers (Francja) i uzyskało ochronę prawną na terytorium całej Unii Europejskiej.

Odmiana przyszłości to odmiana o kompleksowej odporności na wielkopąkowca oraz rewersję porzeczki, a także charakteryzująca się dużym, regularnym plonowaniem. Odmiany odporne lub mało wrażliwe na wielkopąkowca to: m.in. "Ben Hope", "Ben Gairn", "Gracija", "Kipjana", "Czudnoje Mgnowienie", "Gagatai", "Ben Connan", "Foxendown" i "Ceres".

W obecnej sytuacji braku na rynku skutecznych preparatów do zwalczania tego szkodnika dzięki takim odmianom będzie możliwy dalszy rozwój produkcji porzeczek zarówno metodami ekologicznymi, integrowanymi, jak również tradycyjnymi. Interesująco zapowiadają się też najnowsze odmiany wyhodowane w Szkocji, odporne na wielkopąkowca porzeczkowego i amerykańskiego mączniak agrestu ("Ben Starav", "Ben Kilbreck", "Ben Vane"), ale wprowadzane są one tylko na wybrane rynki jako odmiany klubowe.

Cenną nową polską odmianą jest "Gofert" hodowli dr. Stanisława Pluty, wartościowa odmian przetwórcza i deserowa przeznaczeniem do spożycia owoców w stanie świeżym. Wykazuje wysoką odporność na amerykańskiego mączniaka agrestu i rdzę wejmutkowo-porzeczkową, a średnią na antraknozę. Jest jeszcze w trakcie badań.

Coraz więcej odmian roślin jagodowych nie jest wpisywanych do Krajowego Rejestru Odmian. Wielu szkółkarzy sprowadza i rozmnaża w swoich gospodarstwach różne odmiany z całego świata, nie zawsze sprawdzone w polskich warunkach klimatycznych, co może narazić użytkownika na straty finansowe.

Przy wyborze odmiany porzeczki czarnej należy brać pod uwagę takie jej właściwości jak: odporność na choroby i szkodniki, plenność, pora dojrzewania owoców, przydatność przetwórcza odmiany i możliwości zbioru mechanicznego.

Charakterystyka poszczególnych odmian:
Deserowe odmiany amatorskie:

"Ceres"
(polska odmiana z rejestru)
Odmiana deserowa, odporna na wielkopąkowca, która nie weszła jednak do powszechnej uprawy towarowej w Polsce z uwagi na wrażliwość roślin na amerykańskiego mączniaka agrestu, jest też średnio porażana przez inne choroby. Ponadto u tej odmiany występuje przedwczesne osypywanie się owoców z krzewów. Owoce są niezbyt wyrównane, w niektóre lata dojrzewają nierównomiernie oraz mają tylko średnią wartość przetwórczą. Krzewy tej odmiany są też mniej przystosowane do zbioru maszynowego.

"Bona"
(polska odmiana z rejestru)
To kolejna deserowa odmiana, bardzo wczesna, dojrzewa pod koniec czerwca i na początku lipca. Odmiana ta to wysokiej jakości standard pod względem wielkości i smaku owoców, owoce są atrakcyjne, duże, jędrne, słodkie i smaczne, równomiernie dojrzewające w gronach i nie osypujące się. Krzewy są wprawdzie odporne na amerykańskiego mączniaka agrestu, ale podatne na opadzinę i rdzę wejmutkowo-porzeczkową. Odmiana jest też bardzo wrażliwa na wielkopąkowca porzeczkowego i rewersję. Odmiany deserowe, do których można również zaliczyć odmianę "Tines", "Fertodi-1", "Czereszniewa", "Big", "Varmas" oraz "Wernisaż" i "Sofijewska" mogą być szansą na poprawę opłacalności produkcji owoców porzeczki czarnej, szczególnie na plantacjach mniejszych, gdzie można przeprowadzić zbiór ręczny. Trend ten jest szczególnie widoczny w krajach Europy Zachodniej, głównie w Niemczech, Holandii i Szwajcarii.

Odmiany polecane do uprawy towarowej:

"Titania"
(odmiana już poza rejestrem)
Krzew – rośnie bardzo silnie, ma pokrój wzniosły i sztywny. Krzewy można więc sadzić na słabszej glebie. Pędy wyrastające z szyjki korzeniowej są długie i sztywne. Pąki średnie i duże, wydłużone, odstające od pędów. Liście duże, ciemnozielone, płaskie, w zarysie okrągłe.

Owoce – duże lub średniej wielkości, równomiernie dojrzewają w gronach  średnich lub długich. W upalne lata zaobserwowano tendencję do osypywania się najładniejszych dojrzałych jagód. Plenność – wysoka. Dojrzałość zbiorcza – odmiana wczesna dojrzewająca na początku lipca, 3-5 dni przed odmianą "Ben Lomond".

Przydatność odmiany – odmiana polecana do nasadzeń produkcyjnych i amatorskich. Plonuje obficie i regularnie.
Owoce charakteryzują się średnią wartością przetwórczą.

Zbiór kombajnem – ze względu na bardzo silny wzrost krzewów odmiana średnio nadaje się do zbioru kombajnowego, ze względu na bardzo silny wzrost krzewów mogą być większe uszkodzenia pędów. Pędy "Titani" łatwiej niż u innych odmian wyłamują się u podstawy krzewu i są bardziej uszkadzane przez palce otrząsaczy kombajnu.

Podatność na choroby – wysoka polowa odporność na amerykańskiego mączniaka agrestu i rdzę wejmutkowo-porzeczkową, odmiana średnio podatna na opadzinę liści. Jest "lubiana" przez przędziorki.

Wytrzymałość na mróz – krzewy wytrzymałe na mróz, a pąki i kwiaty wykazują pewną tolerancję na przymrozki wiosenne.

"Ben Alder"
(odmiana z rejestru, niechroniona)
Krzew – rośnie średnio silnie, tworząc pokrój zwarty typu kompaktowego, pędy wyrastające z szyjki korzeniowej są liczne, średniej długości, dość sztywne. Pąki średniej wielkości i duże, gęsto ułożone na pędzie, lekko odstające od pędów. Liście średniej wielkości, barwy jasnozielonej, boczne klapy zaznaczone, klapa środkowa wydłużona.

Owoce – małe i średniej wielkości, wyrównane, dojrzewają równomiernie w gronach, mogą wisieć przez kilka dni po osiągnięciu dojrzałości zbiorczej. Plenność wysoka.

Dojrzałość zbiorcza – odmiana średnio późna, dojrzewająca pod koniec lipca, 5-7 dni po odmianie "Ben Lomond".

Przydatność odmiany – plonuje bardzo obficie i regularnie na lepszych glebach. Owoce mają bardzo wysoką zawartość antocjanów i witaminy C – sprawia to, że odmiana jest bardzo dobra do produkcji koncentratów i soków.

Zbiór kombajnem – odmiana nadaje się do maszynowego zbioru.

Podatność na choroby – wysoka polowa odporność na amerykańskiego mączniaka agrestu, rośliny są jednak dość silnie porażane przez rdzę wejmutkowo-porzeczkową, białą plamistość i opadzinę liści.

Wytrzymałość na mróz – krzewy kwitną bardzo późno, co zmniejsza ryzyko uszkodzenia kwiatów przez przymrozki wiosenne.

"Ben Tirran"
(odmiana z rejestru, niechroniona)
Krzew – rośnie słabo lub średnio silnie, ma zwarty pokrój, typu kompaktowego. Pędy wyrastające z szyjki korzeniowej są liczne, średniej długości i dość sztywne. Pąki średniej wielkości, wydłużone, gęsto ułożone na pędzie, odstające od pędów. Liście są średniej wielkości i duże, jasnozielone, boczne klapy wyraźnie zaznaczone, środkowa klapa wydłużona.

Owoce – średniej wielkości, w miarę wyrównane, dojrzewają równomiernie w gronach, przy opóźnionym zbiorze część jagód może się osypać. Plenność wysoka.

Dojrzałość zbiorcza – odmiana bardzo późna, dojrzewa ma początku sierpnia, późny okres zbioru może przyczynić się do wydłużenia kampanii zbioru.

Przydatność odmiany – owoce charakteryzują się wysoką wartością przetwórczą, głównie wykorzystywane są do produkcji soku.

Zbiór kombajnem – owoce tej odmiany mogą być zbierane maszynowo.

Podatność na choroby – rośliny są odporne na amerykańskiego mączniaka agrestu, ale porażane przez rdzę wejmutkowo-porzeczkową.

Wytrzymałość na mróz – krzewy kwitną bardzo późno, co zmniejsza ryzyko uszkodzenia pąków i kwiatów przez przymrozki wiosenne.
 

"Ben Lomond"
(odmiana z rejestru, niechroniona)
Krzew – rośnie słabo lub średnio silnie. Pokrój ma wzniosły, zwarty typu kompaktowego, pędy jednak rozchylają się na boki pod wpływem masy owoców. Pąki są średniej wielkości, lekko odstające od pędów. Liście średniej wielkości i małe, ciemnozielone, skórzaste, z ostrymi klapami bocznymi. "Ben Lomond" powinien być sadzony na glebach żyznych, co najmniej III klasy bonitacyjnej, o uregulowanych stosunkach wodnych, wówczas będzie rósł silniej oraz wcześniej i obficiej plonował.

Owoce – duże i średniej wielkości, jędrne z grubą skórką, błyszczące, w niektóre lata nierównomiernie dojrzewają w gronach, nie osypują się przedwcześnie. Grona krótkie lub średniej długości, osadzone pojedynczo lub po kilka na pędzie. Plenność wysoka.

Dojrzałość zbiorcza – odmiana średnio wczesna, dojrzewająca w połowie lipca.

Przydatność odmiany – plonuje obficie i regularnie. Jeszcze kilka lat temu była to jedna z najplenniejszych odmian porzeczki czarnej. Owoce o wysokiej wartości przetwórczej, szczególnie przydatne są do produkcji soków.

Zbiór kombajnem – cechy morfologiczne krzewu bardzo ułatwiają zbiór owoców kombajnem.

Podatność na choroby – krzewy tej odmiany utraciły początkową odporność na amerykańskiego mączniaka agrestu, są średnio wrażliwe na opadzinę liści i rdzę wejmutkowo-porzeczkową. Na plantacjach produkcyjnych rośliny wymagają jednak ochrony przed tymi chorobami. Na plantacji młodej, do około 4. roku, ochrona tej odmiany przeciwko amerykańskiemu mączniakowi agrestu powinna być intensywniejsza.

Wytrzymałość na mróz – duża, krzewy dobrze znoszą niską temperaturę, a kwiaty – wiosenne przymrozki.

"Ben Connan"
(odmiana z rejestru, niechroniona)
Krzew – rośnie słabo, tworzy zwarty pokrój typu kompaktowego. Liczne pędy jednoroczne są średniej długości i są dość sztywne. Ze względu na umiarkowany wzrost roślin powinna być polecana na gleby żyzne.

Owoce – dość duże, jędrne, kwaśne, zebrane w długie lub średniej długości grona, gęsto umieszczone na pędach, odmiana dość plenna, w doświadczeniach odmianowo-porównawczych w ISK w Skierniewicach przewyższała plonowaniem "Ben Lomond".

Dojrzałość zbiorcza – odmiana wczesna, owoce równomiernie dojrzewają tuż przed odmianą "Ojebyn".

Przydatność odmiany – owoce mają dość niską wartość przetwórczą, nie nadają się do produkcji soków, odmianę tę preferuje się do nasadzeń amatorskich i ekologiczych.

Zbiór kombajnem – krzewy tej odmiany spełniają wymogi kombajnowego zbioru, choć owoce mogą być uszkadzane.

Podatność na choroby – krzewy mają wysoką polową odporność na amerykańskiego mączniaka agrestu oraz opadzinę liści. Poraża je jednak rdza wejmutkowo-porzeczkowa, odmiana jest mało wrażliwa na wielkopąkowca i pryszczarki.

"Ben Nevis"
(odmiana wykreślona z rejsteru 8.01.2009 r.)
Krzew – rośnie silnie, pokrój ma wzniesiony, ale pędy wykazują tendencję do rozchylania się na boki pod masą owoców. Liście są duże, średniej wielkości, ciemnozielone, skórzaste z ostro wyciętymi klapami.

Owoce – duże lub średniej wielkości o błyszczącej skórce, dość równomiernie dojrzewają w gronach średniej długości, osadzonych pojedynczo lub po kilka, przy opóźnionym zbiorze i upalnej pogodzie owoce mogą się osypywać.

Dojrzałość zbiorcza – odmiana średnio wczesna, pora dojrzewania owoców przypada na drugą połowę lipca.

Przydatność odmiany – odmiana uprawiana towarowo, ale już wykreślona z krajowego rejestru, owoce o wysokiej wartości przetwórczej.

Podatność na choroby – rośliny wrażliwe są na amerykańskiego mączniaka agrestu, średnio podatne na inne choroby grzybowe.

"Ojebyn"
(odmiana z rejestru, nie chroniona)
Krzew – rośnie średnio silnie, jego pokrój zmienia się z wiekiem od kulisto-wzniesionego u roślin młodych do rozłożystegou starszych. Wytwarza liczne pędy, dość grube, średnio sztywne. Pędy uginając się pod ciężarem owoców, leżąc na wilgotnej glebie szybko ukorzeniają się. Pąki są średniej wielkości i duże, okrągławe, lekko odstające od pędów. Liście duże ciemnozielone, skórzaste z szerokimi klapami, w zarysie okrągłe.

Owoce – średniej wielkości, wyrównane, jędrne, skórka gruba, dojrzewają równomiernie w gronach i długo utrzymują się na krzewie. Grona są krótkie i średniej długości. Plenność średnia, odmiana plonuje niezbyt obficie, ale dosyć wiernie każdego roku.

Dojrzałość zbiorcza – odmiana wczesna, dojrzewająca na początku lipca, 5-7 dni wcześniej niż "Ben Lomond".

Przydatność odmiany – należy do odmian średnio plennych, regularnie plonujących. Owoce są słabej wartości przetwórczej, nie nadają się do produkcji koncentratu i soków.

Zbiór kombajnem – przydatna do kombajnowego zbioru.

Podatność na choroby – krzewy są bardzo odporne na amerykańskiego mączniaka agrestu, ale wrażliwe na opadzinę liści i rdzę wejmutkowo-porzeczkową. W latach wilgotnych owoce atakuje szara pleśń. Rośliny są silnie porażane przez wielkopąkowca porzeczkowego i rewersję porzeczki czarnej.

Wytrzymałość na mróz – rośliny kwitną wcześnie i długo, krzewy bardzo wytrzymałe na mróz, a pąki
i kwiaty średnio tolerancyjne na przymrozki wiosenne.

"Tiben"
(polska odmiana z rejestru, chroniona)
Krzew – rośnie dość silnie, ma pokrój szeroki z tendencją do rozchylania się pod ciężarem owoców. Pędy jednoroczne, średniej długości i średnio liczne. Pąki średniej wielkości, lekko odstają od pędów.  Liście średniej wielkości, zielone i ciemnozielone, z wyraźnie zaznaczoną klapą środkową.

Owoce – grona są krótkie i średniej długości, owoce średniej wielkości, większe od odmiany "Ojebyn".

Dojrzałość zbiorcza – odmiana średniowczesna, owoce dojrzewają w połowie lipca, podobnie jak odmiany "Ben Lomond", jagody nie osypują się z krzewów.

Przydatność odmiany – krzewy plonują obficie i regularnie, owoce mają wysoką wartość przetwórczą i przerobową, szczególnie nadają się do produkcji koncentratu i soków.

Zbiór kombajnem – cechy morfologiczne rośliny, pokrój krzewu i siła wzrostu oraz równomierne dojrzewanie owoców mogą spełniać wymogi niezbędne przy zbiorze maszynowym.

Podatność na choroby – rośliny są odporne na amerykańskiego mączniaka agrestu, średnio odporne na opadzinę liści porzeczek i rdzę wejmutkowo-porzeczkową.

Wytrzymałość na mróz – rośliny są wytrzymałe na mróz. Wegetację rozpoczynają i kwitną w tym samym okresie, co "Titania".

"Tisel"
(polska odmiana z rejestru, chroniona)
Krzew – rośnie dość silnie (słabiej od Titanii). Pokrój ma wzniesiony i zwarty. Dość silny wzrost i wzniosły pokrój krzewu sugerują przydatność tej odmiany do nasadzeń towarowych, szczególnie na słabszych glebach. Tworzy średnią liczbę pędów, nie zagęszcza się nadmiernie. Pędy wyrastające z szyjki korzeniowej są długie z silnym antocyjanowym zabarwieniem. Pąki średniej wielkości, lekko wydłużone i odstające od pędów. Liście są małe i średniej wielkości, jasnozielone z zaznaczoną klapą środkową.

Owoce – grona krótkie i średniej długości, owoce dosyć duże, bardzo dobre do przetwórstwa.

Dojrzałość zbiorcza – odmiana wczesna, dojrzewa  na początku lipca, 5-7 dni wcześniej od odmiany "Ben Lomond". Wegetację i kwitnienie rozpoczynają zdecydowanie wcześniej od "Titanii", ale owoce dojrzewają w tym samym czasie.

Przydatność odmiany – krzewy plonują obficie i regularnie, owoce przydatne do przetwórstwa, nadają się na różne przetwory i soki, odmiana polecana również do uprawy w ogrodach przydomowych i na działkach.

Zbiór kombajnem – odmiana przystosowana do zbioru kombajnowego.

Podatność na choroby – rośliny są odporne na amerykańskiego mączniaka agrestu i rdzę wejmutkowo-porzeczkową, średnio podatne na opadzinę liści porzeczek.

Wytrzymałość na mróz – rośliny są wytrzymałe na mróz.

"Tines"
(polska odmiana z rejestru, chroniona)
Krzew – rośnie dość silnie, ma pokrój wzniesiony do rozłożystego, z tendencją do rozchylania się w międzyrzędzia, pędy są silne i grube, średnio liczne.

Owoce – średniej wielkości i duże, grona średniej długości, odmiana plenna.

Dojrzałość zbiorcza – odmiana o wczesnej porze dojrzewania, dojrzewa 6-8 dni wcześniej niż "Ben Lomond".

Przydatność odmiany – owoce średniej jakości i przydatności w przetwórstwie.

Zbiór kombajnem – trwają badania przydatności tej odmiany.

Podatność na choroby – rośliny odporne na amerykańskiego mączniaka agrestu oraz średnio wrażliwe na inne choroby grzybowe liści.

Wytrzymałość na mróz – krzewy wytrzymałe na mróz.

"Ruben"
(polska odmiana z rejestru, chroniona)
Krzew – rośnie średnio silnie, ma wzniosły pokrój z tendencją do rozchylania się pod masą owoców, pędy wyrastające u nasady krzewów są średniej grubości i średnio liczne.

Owoce – średniej wielkości, grona średniej długości, pojedyncze lub po kilka, odmiana jest plenna i regularnie owocuje.

Dojrzałość zbiorcza – odmiana o średniej porze dojrzewania, owoce dojrzewają 3-5 dni wcześniej niż "Ben Lomond".

Przydatność odmiany – owoce wysokiej wartości i przydatności przetwórczej.

Zbiór kombajnem – krzew może spełniać wymogi zbioru maszynowego.

Podatność na choroby – rośliny są odporne na mączniaka i rdzę wejmutkowo-porzeczkową, ale średnio podatne na opadzinę liści.

Wytrzymałość na mróz – rośliny są wytrzymałe na mróz.

"Ores"
(polska odmiana z rejestru, chroniona)
Krzew – o średniej sile wzrostu, ma pokrój zwarty, szeroko kulisty, z tendencją do rozchylania się w międzyrzędzia pod masą owoców. Pędy wyrastające u nasady krzewu są średniej grubości i liczne.

Owoce – średnie i duże, grona krótkie i średniej długości, odmiana bardzo plenna.

Dojrzałość zbiorcza – odmiana średnio wczesna, owoce dojrzewają 3-4 dni wcześniej niż "Ben Lomond".

Przydatność odmiany – owoce mają dużą wartość przetwórczą, nadają się do produkcji koncentratu i soków (wysoka zawartość ekstraktu, kwasu askorbinowego i barwników antocyjanowych).

Zbiór kombajnem – krzewy spełniają wymogi kombajnowego zbioru owoców.

Podatność na choroby – rośliny mają wysoką polowa odporność na mączniaka i rdzę wejmutkowo-porzeczkową, są średnio podatne na opadzinę liści.

Wytrzymałość na mróz – rośliny są mrozoodporne.

Źródło: Barbara Błaszczyńska, Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego, Oddział w Zarzeczewie, www.kpodr.pl, fot. sxc.hu