Tendencje w krajach rozwiniętych wskazują na najwyższą dynamikę wzrostu ceny pracy, o wiele wyższą niż ceny maszyn i urządzeń, środków produkcji, a szczególnie wyższą od cen surowców rolniczych. Konieczne staje się zastępowanie drożejącej pracy relatywnie taniejącymi środkami technicznymi. Ceny pracy najemnej w gospodarstwach rolniczych podążają za płacami w gospodarce narodowej.
Trend opłaty najmu w Polsce był w latach 2004–2018 stabilny i wyraźnie wzrostowy (1 590 zł na osobę rocznie), gdy trend dochodów był zmienny przy o połowę wolniejszym wzroście, a tylko część dochodu jest odpowiednikiem opłaty pracy. Rolnikom w Polsce coraz trudniej jest konkurować o dostęp do siły roboczej z działami pozarolniczymi oraz innymi krajami UE.
Znaczenie opłaty pracy najemnej w rolnictwie
W krajach rozwiniętych ceny pracy charakteryzują się największą dynamiką wzrostu, o wiele wyższą niż ceny maszyn i urządzeń, środków produkcji (pasz, nawozów, środków ochrony roślin itp.), a szczególnie wyższą od cen surowców rolniczych. To zmusza rolników do działań dostosowawczych. Konieczne staje się zastępowanie drożejącej pracy relatywnie taniejącymi środkami technicznymi. Efektywna mechanizacja produkcji rolniczej wymaga koncentracji i wzrostu skali produkcji.
Wynagrodzenia w przedsiębiorstwach, płace w gospodarce narodowej w Polsce dynamicznie rosną, gdy dochody rolników po 2012 r. załamały się. Dysparytet dochodowy na niekorzyść rolników zaczął się znacząco pogłębiać1. Opłata pracy najemnej w rolnictwie ma podstawowe i bezpośrednie znaczenie dla perspektyw gospodarstw rolniczych. Jak tego należało się spodziewać, ceny pracy najemnej w gospodarstwach rolniczych podążają za płacami w gospodarce narodowej. Trend opłaty najmu jest stabilny (R2 = 97%) i wyraźnie wzrostowy (1 590,20 zł na osobę rocznie), gdy trend dochodów był słaby (R2 = 50%) przy o ponad połowę wolniejszym wzroście (723,98 zł na osobę rocznie) (rys. 1).
Trzeba też wskazać różnice między opłatą pracy a dochodem, który jest wynagrodzeniem za nakład pracy rolnika, ale też gratyfikacją z tytułu zaangażowania własnego kapitału i podjęcia ryzyka. Pracownik najemny korzysta ze środków produkcji pracodawcy i pracuje na jego ryzyko. Zatem, tylko część dochodu jest odpowiednikiem opłaty pracy najemnej. W tym kontekście, po 2012 r. coraz korzystniej i bezpieczniej było świadczyć pracę najemną w gospodarstwie rolniczym niż czerpać dochody z jego prowadzenia (rys. 1). Opłata pracy najemnej w rolnictwie jest niższa niż płace w gospodarce narodowej, jednak w warunkach niskiego bezrobocia będzie coraz szybciej równała w górę. W warunkach stagnujących dochodów rolnikom będzie coraz trudniej konkurować o dostęp do siły roboczej z działami pozarolniczymi. W warunkach narastania niedoboru siły roboczej w rolnictwie może dochodzić do porzucania użytkowania gruntów gorszej jakości, gdzie szczególnie trudno osiągać dochody.
Trendy kosztów pracy najemnej w gospodarstwach rolniczych w krajach UE
Opłata pracy najemnej w gospodarstwach rolniczych w Polsce jest jedną z najniższych w krajach Unii Europejskiej. Również trend wzrostu jest słaby: opłata najmu w Polsce rosła o 0,16 €/h, gdy średnio w UE o 0,30 €/h, a w Danii o 0,44 €/h. Ciekawe, że w sąsiedniej Słowacji opłata najmu rosła o 0,38 €/h (rys. 2).
W tej sytuacji rolnikom w Polsce będzie coraz trudniej konkurować o pozyskanie pracy migrantów. Z prezentowanych na wstępie wyników wiemy, że po 2013 r. opłata najmu w gospodarstwach rolniczych w Polsce przewyższała poziom dochodu (rys. 1). Jak to jest w przypadku innych krajów UE? Ciekawy jest przypadek Danii, której gospodarstwa najszybciej w UE inwestują i zwiększają skalę produkcji. To powoduje, że są wrażliwe na warunki otoczenia (np. kryzys finansowy 2008–2009). Przy najwyższej w UE opłacie pracy najemnej gospodarstwa duńskie osiągają bardzo zmienne dochody, które często były znacznie poniżej opłaty najmu. Bardzo podobne zależności wystąpiły w Holandii i Francji. A zatem, opłata najmu jest stabilna z tendencją podążania za wzrostem płac w gospodarce, podczas, gdy dochód rolniczy jest bardzo zmienny i w globalizującym się świecie zmienność będzie narastała. Ocieplanie się klimatu tylko to spotęguje (rys. 3). Ubezpieczanie dochodów rolniczych staje się koniecznością.
Wpływ wielkości ekonomicznej na opłatę najmu w gospodarstwach rolniczych w Polsce
W Polsce opłata najmu w gospodarstwach największych (ES 6) była najwyższa i w latach 2004–2018 rosła średnio w roku o 0,22 €/h. W klasie piątej wielkości ekonomicznej (ES 5) wzrost wynosił 0,12 €/h, a w klasie czwartej (ES 4) odpowiednio 0,10 €/h średnio w roku (rys. 4).
Należy uwzględniać, że wraz ze wzrostem wielkości ekonomicznej gospodarstw może występować zmiana jakości świadczonej pracy. Wiele wskazuje, że wraz z wielkością gospodarstw wymagane są coraz wyższe umiejętności wykonawcze i zarządcze pracujących, co wymaga wyższego opłacania.
Kierunek produkcji a opłata najmu w gospodarstwach rolniczych w Polsce
W Polsce opłata najmu w gospodarstwach wielostronnych (TF 80) była najwyższa i w latach 2004–2018 rosła średnio w roku o 0,31 €/h. Bardzo podobnie opłata najmu kształtowała się w gospodarstwach polowych (TF 15). Z kolei w gospodarstwach ogrodniczych (TF 20) opłata najmu była najniższa i rosła średnio w roku o 0,12 €/h. Prawdopodobnie w gospodarstwach ogrodniczych najem jest wykorzystywany przede wszystkim w okresach spiętrzeń sezonowych prac, takich jak np. zbór truskawek, ogórków, malin, jabłek. Te prace nie wymagają wysokich umiejętności i są nisko opłacane, często z wykorzystaniem pracy migrantów (rys. 5).
Podsumowanie
Dochód jest wynagrodzeniem za nakład pracy rolnika, ale też gratyfikacją z tytułu zaangażowania własnego kapitału i podjęcia ryzyka. Pracownik najemny korzysta ze środków produkcji pracodawcy i pracuje na jego ryzyko. Zatem, tylko część dochodu jest odpowiednikiem opłaty pracy najemnej.
Opłata pracy najemnej w gospodarstwach rolniczych podążała za płacami w gospodarce narodowej (w warunkach niskiego bezrobocia będzie coraz szybciej równała w górę) i rosła w Polsce w latach 2004–2018 o 1 590 zł na osobę rocznie, gdy dochód rolniczy rósł tylko o 724 zł na osobę rocznie. W tym kontekście, coraz korzystniej i bezpieczniej jest świadczyć pracę najemną w gospodarstwie rolniczym niż czerpać dochody z jego prowadzenia.
W warunkach stagnujących dochodów rolnikom będzie coraz trudniej konkurować o dostęp do siły roboczej z działami pozarolniczymi. Opłata pracy najemnej w gospodarstwach rolniczych w Polsce jest jedną z najniższych i wobec niskiego trendu wzrostowego, coraz bardziej odstaje od opłaty w wielu krajach UE. Nie tworzy to warunków do zatrzymywania krajowych nadwyżek siły roboczej, jak też pozyskiwania do pracy emigrantów. W warunkach narastania niedoboru siły roboczej w rolnictwie może dochodzić do porzucania użytkowania gruntów gorszej jakości, gdzie szczególnie trudno osiągać dochody.
Opłata najmu jest stabilna z tendencją podążania za wzrostem płac w gospodarce, podczas gdy dochód rolniczy jest bardzo zmienny, a w globalizującym się świecie zmienność będzie narastała. Ocieplanie się klimatu tylko to spotęguje. Wprowadzenie systemu ubezpieczania dochodów rolniczych staje się koniecznością!
Tadeusz Sobczyński – Główny specjalista ds. ekonomiki
KPODR
Dział Ekonomiki i Zarządzania Gospodarstwem Rolnym
