Przygotowania do uprawy rzepaku ozimego należy rozpocząć od wyboru odpowiedniego stanowiska.
Roślina ta wymaga gleb żyznych, zasobnych w próchnicę, niezakwaszonych, o przepuszczalnym podłożu i utrzymanych w wysokiej kulturze. W związku z tym najlepiej udaje się na glebach klas I-III (kompleks pszenny bardzo dobry i dobry oraz żytni bardzo dobry), a słabiej plonuje na glebach klasy IV (kompleks żytni dobry). Natomiast jej uprawa na najsłabszych stanowiskach (gleby klas V-VI) jest nieopłacalna ze względu na niskie i zmienne plony.
Ze względu na zwiększone ryzyko porażenia organizmami chorobotwórczymi, rzepak nie powinien być uprawiany na tym samym polu częściej niż raz na 4-5 lat. Jest to szczególnie istotne na obszarach porażonych patogenem wywołującym kiłę kapusty oraz w rejonach intensywnej produkcji buraków cukrowych, ze względu na zwiększone ryzyko występowania mątwika burakowego.
Przedplonem dla rzepaku nie powinny być rośliny z tej samej rodziny, mające zbliżone wymagania pokarmowe oraz będące żywicielami tych samych gatunków agrofagów. Najlepszymi przedplonami dla rzepaku ozimego są natomiast rośliny wcześnie schodzące z pola, które pozostawiają po sobie czyste i zasobne w składniki pokarmowe stanowisko: wczesne strączkowe na nasiona i masę zieloną, wczesny ziemniak oraz motylkowate wieloletnie z zakończonym użytkowaniem w lipcu. W praktyce rolniczej najczęściej uprawia się go jednak po zbożach i jest on często jedyną rośliną dwuliścienną w płodozmianie, co z reguły prowadzi do obniżenia poziomu plonowania. Najlepszym przedplonem zbożowym jest dla rzepaku jęczmień ozimy, który wcześnie schodzi z pola i umożliwia właściwe przygotowanie gleby do siewu.
Ważnym elementem agrotechniki rzepaku ozimego jest staranne przygotowanie gleby do siewu. Wszystkie przedsiewne zabiegi uprawowe mają na celu stworzenie optymalnych warunków do kiełkowania nasion i prawidłowego wzrostu początkowego roślin. Gleba powinna posiadać strukturę gruzełkowatą, która warunkuje prawidłową aktywność biologiczną, zapewnia właściwe stosunki wodno-powietrzne oraz umożliwia swobodny wzrost korzeni. Nadmierne rozpylenie gleby niesie ze sobą ryzyko zamulenia i zaskorupienia jej wierzchniej warstwy podczas intensywnych opadów deszczu, co zmniejsza ilość dostępnego powietrza, utrudnienia kiełkowanie roślin i w efekcie prowadzi do pogorszenia wschodów.
Sposób uprawy gleby zależy od rodzaju przedplonu i terminu jego zbioru. Ponieważ rzepak wysiewa się w sierpniu, a zbiera w lipcu następnego roku, z reguły nie pozostaje dużo czasu na właściwą uprawę gleby, szczególnie w przypadku opóźnionego zbioru przedplonu.
Standardowe zalecenia przewidują przeprowadzenie dwóch zespołów uprawowych: pożniwnego i przedsiewnego. Podorywkę na głębokość 10-12 cm oraz bronowanie należy wykonać bezpośrednio po zbiorze przedplonu, natomiast orkę siewną (na głębokość 20-22 cm) – odpowiednio wcześnie, aby gleba zdążyła „osiąść” i odbudować system przestworów kapilarnych, warunkujących prawidłowy podsiąk wody z głębszych warstw gleby, po czym należy zastosować agregat uprawowy z wałem strunowym bezpośrednio przed siewem. Ze zbóż warunki takie stwarza jedynie jęczmień ozimy. Po pozostałych roślinach zbożowych upraszcza się z reguły zespół upraw pożniwnych, zastępując podorywkę talerzowaniem, kultywatorowaniem lub agregatowaniem.
Najbardziej rozpowszechnionym systemem uprawy gleby w Polsce jest uprawa orkowa. W ostatnich latach coraz wiekszą popularność zyskuje jednak uprawa rzepaku w systemie bezorkowym. Polega on na mieszaniu gleby bez jej odwracania, co pozwala to na rozdrobnienie ścierni i wymieszanie nawozów z glebą. System ten sprawdza się szczególnie w sytuacjach, gdy nie mamy wystarczająco dużo czasu na właściwe przygotowanie gleby do siewu lub gdy występuje deficyt wody w glebie. Zarówno uprawa bezorkowa, jak i uproszczenia uprawowe umożliwiają ograniczenie liczby oraz intensywności zabiegów, przez co przyczyniają się do zmniejszenia nakładów energii i kosztów. Jednakże długotrwałe ich stosowanie może prowadzić do niekorzystnych zmian fizycznych i biochemicznych w środowisku glebowym, przyczyniających się do obniżenia poziomu plonowania.
Bardzo ważnym czynnikiem agrotechnicznym w uprawie rzepaku ozimego jest termin siewu. Warunkuje on właściwy rozwój roślin przed zimą oraz dobre przezimowanie. Do prawidłowego rozwoju jesiennego rzepak potrzebuje około 60-75 dni ze średnią temperaturą powietrza powyżej 5°C, natomiast całkowita długość jego okresu wegetacji wynosi średnio 315-320 dni. Jeżeli zostanie on wysiany zbyt wcześnie, wówczas rośliny wskutek wydłużonej wegetacji jesiennej będą nadmiernie rozwinięte i bardziej narażone na gorsze przezimowanie (rośliny rzepaku najlepiej zimują w fazie 8-10 liści w rozecie oraz gdy szyjka korzeniowa ma średnicę 5-10 mm). Jeżeli natomiast rzepak zostanie wysiany zbyt późno, wówczas wskutek skróconej wegetacji jesiennej rośliny, wchodząc w etap spoczynku zimowego będą niedostatecznie rozwinięte i, podobnie jak w przypadku wczesnego siewu, bardziej podatne na wymarzanie. Polska jest krajem o zróżnicowanych warunkach klimatycznych i dlatego optymalny termin siewu rzepaku ozimego jest uzależniony przede wszystkim od położenia geograficznego. Najwcześniej zaleca się wysiewać rzepak w rejonie Polski północno-wschodniej (10-15 sierpnia), następnie w Polsce centralnej (15-20 sierpnia) oraz w pozostałej części kraju (20-25 sierpnia).
Ważna jest również ilość wysiewanych nasion oraz głębokość ich umieszczenia w glebie. Zalecana ilość wysiewu nasion dla większości odmian mieszańcowych wynosi 45-60 nasion/m2. Zapewnia ona optymalny rozwój roślin na jesieni, dobre przezimowanie i wysoką tolerancję na wyleganie. Odmiany o mocnym wigorze, wytwarzające dużą liczbę rozgałęzień bocznych należy wysiewać nieco rzadziej (norma wysiewu to 45 nasion/m2, by uzyskać docelową obsadę 40 roślin/m2) niż odmiany o zredukowanej biomasie i niższym wigorze roślin. Szczegółowe zalecenia dotyczące optymalnej obsady dla poszczególnych odmian określają ich hodowcy. W praktyce ilość wysiewu nasion (i warunkowane przez to zagęszczenie roślin) zależy również od terminu siewu oraz przebiegu warunków pogodowych. W przypadku siewów opóźnionych lub odbywających się w niekorzystnych warunkach uprawowych, takich jak np. niedostateczne uwilgotnienie gleby, zaleca się zwiększenie ilości wysiewanych nasion o około 10-15%. Rzepak jest rośliną o wysokich zdolnościach kompensacyjnych, co oznacza iż może on osiągnąć wysokie plony również przy niższych obsadach, jeżeli tylko rośliny są równomiernie rozmieszczone w łanie a plantacja jest dobrze prowadzona.
Potencjał plonowania rzepaku ozimego kształtuje się już w trakcie wegetacji jesiennej w fazie od 7 liści, gdy zaczyna się tworzenie zawiązków rozgałęzień produktywnych z łuszczynami i zawiązków nasion w łuszczynie. Dlatego też bardzo ważna jest poprawna i staranna agrotechnika, zapewniająca roślinom optymalne warunki do wzrostu i rozwoju nie tylko na starcie, ale również przez cały okres wegetacji.
Marcin Liszewski
