Ziemniak w różnych systemach uprawy

Uprawa ziemniaka jest trudna i kosztowna. Koszt uprawy ziemniaka zależnie od systemu i kierunku produkcji wynosi obecnie od 7 do 18 tys. zł na hektar. Uprawa tego gatunku jest także obarczona wysokim ryzykiem.

Plantacja ziemniaka prowadzona w zrównoważonym systemie gospodarowania

Plantacje ziemniaków są często zagrożone wieloma chorobami i szkodnikami, a także stresami środowiskowymi (susza, nadmiar opadów, wiosenne przymrozki, wysokie temperatury latem). Gatunek ten wymaga starannej uprawy gleby, dużej do obsadzenia masy sadzeniaków (2-3 t/ha), wykonania szeregu zabiegów pielęgnacyjnych i ochronnych, nawadniania, a także sprawnego zbioru oraz komfortowych warunków dla przechowywania zebranego plonu.

Różnice w stosowanej agrotechnice wynikają z wybranego przez rolnika kierunku produkcji ziemniaka i przyjętego systemu gospodarowania. Inaczej uprawia się ziemniaki jadalne, inaczej jako surowiec dla przetwórstwa spożywczego (frytki, chipsy) czy dla krochmalnictwa, a jeszcze inaczej na plantacji nasiennej. Celem zasadniczym uprawy ziemniaka we wszystkich kierunkach jest uzyskanie wysokich plonów bardzo dobrej jakości.

W ostatnim jednak czasie ważnym elementem zmian w agrotechnice jest także idea ekologizacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej oraz ciągłe obniżanie jednostkowych kosztów produkcji w dążeniu do tego, by stać się bardziej konkurencyjnym na globalnym rynku względnie tanich artykułów rolnych.

Siłą napędową zmian dokonujących się w stosowanej agrotechnice jest postęp biologiczny (wprowadzanie do uprawy nowych, coraz doskonalszych pod względem rynkowym odmian), postęp techniczny (upowszechnianie doskonalszych i bardziej wydajnych maszyn oraz sprzętu) oraz postęp technologiczny (wprowadzanie bezpieczniejszych i efektywniejszych nawozów oraz ich aplikacji, selektywnych środków ochrony roślin, w tym także preparatów biologicznych, stosowanie stymulatorów wzrostu itp.).

W produkcji ziemniaka możliwe jest stosowanie szeregu konwencjonalnych lub certyfikowanych systemów gospodarowania, które prawdopodobnie eliminować będą w przyszłości obecnie stosowane systemy intensywnego lub niskonakładowego gospodarowania. Udział poszczególnych systemów uprawy ziemniaka w kraju jest bardzo zróżnicowany. Niestety największy udział w powszechnej praktyce ziemniaczanej stanowi jeszcze system niskonakładowy. Od 2014 roku we wszystkich systemach produkcji obowiązuje stosowanie zasad integrowanej ochrony roślin.

Tabela 1
 

Systemy konwencjonalne uprawy ziemniaka

Uprawa niskonakładowa (ekstensywna)
Najbardziej rozpowszechnionym aktualnie w uprawie ziemniaka w Polsce jest niskonakładowy system konwencjonalny. Obejmuje on około 30% całkowitego areału uprawy ziemniaka. Jest stosowany na plantacjach małych powierzchniowo i dlatego spotykany w dużej liczbie gospodarstw rolnych. Specyficznymi cechami tego systemu są: niski wskaźnik użycia kwalifikowanego materiału sadzeniakowego, niski poziom nawożenia mineralnego, lecz rekompensowanego powszechnym stosowaniem obornika, uproszczona pielęgnacja mechaniczna, wąskie międzyrzędzia (50 lub 62,5 cm), sporadyczne wykonywana ochrona roślin przed chorobami grzybowymi (0-2 zabiegi w okresie wegetacji) oraz niski stopień mechanizacji prac uprawowych. Konsekwencją stosowania tego systemu są niskie i niestabilne plony, wysoki udział plonu odpadowego oraz generalnie niska rentowność produkcji.

System zrównoważony
Gospodarstwa uprawiające ziemniaki na powierzchni od 1 do kilku hektarów stosują najczęściej średnionakładową technologię uprawy. Jest to produkcja rynkowa, głównie ziemniaka jadalnego, ale także ziemniaka skrobiowego pod potrzeby przemysłu krochmalniczego. Cechą charakterystyczną takiego systemu gospodarowania jest umiarkowany poziom nawożenia mineralnego, częste stosowanie obornika lub przyorywanie biomasy wysiewanych w płodozmianach międzyplonów, z reguły rzadkie stosowanie kwalifikowanego materiału sadzeniakowego, wykonywanie ograniczonej liczby zabiegów ochronnych w okresie wegetacji (3-5x), mechaniczno-chemiczny systemem kontroli zachwaszczenia i brak stosowania nawadniania. W gospodarstwach stosujących ten system gospodarowania poziom agrotechniki jest wysoki i przestrzega się podstawowych reguł zmianowania roślin oraz uprawy gleby. Plony ziemniaka są w tym systemie ściśle skorelowane z warunkami klimatycznymi i glebowymi gospodarstwa, a kształtują się na średnim poziomie 25-35 ton z hektara. Ten system uprawy ziemniaka jest bardzo zbliżony technologicznie lub nawet identyczny z systemem Integrowanej Produkcji (IP) nieposiadającym certyfikacji. Dlatego też sprzedaż ziemniaków z gospodarstw o takim systemie gospodarowania jest utrudniona i zależna od aktualnej koniunktury na rynku ziemniaczanym (relacje podaży i popytu).

Plantacje ziemniaka o dużej powierzchni są najczęściej zapleczem surowcowym dla przetwórstwa spożywczego i dla konfekcjonowania ziemniaków jadalnych

System intensywnego gospodarowania
W towarowej produkcji ziemniaka niezależnie od kierunku użytkowania zbiorów ważną pozycję zajmuje obecnie wielkoobszarowy system intensywnego gospodarowania. Jest on stosowany w głównie w produkcji surowca dla przetwórstwa spożywczego i krochmalniczego, w produkcji ziemniaka jadalnego konfekcjonowanego, a także częściowo w nasiennictwie ziemniaka. Dotyczy on jednak małej liczby gospodarstw. System ten cechują: powszechne stosowanie kwalifikowanego materiału sadzeniakowego, zaprawianie bulw, wysoki poziom nawożenia mineralnego stosowanego doglebowo oraz stosowanie uzupełniającego dolistnego dokarmiania roślin, wyeliminowanie stosowania obornika pod ziemniaki, szeroki rozstaw międzyrzędzi (75-90cm), mechaniczno-chemiczna lub chemiczna kontrola zachwaszczenia, stosowanie szczelnej ochrony plantacji przed chorobami i szkodnikami (8-12 zabiegów), coraz częściej stosowane nawadnianie plantacji, oraz chemiczne lub mechaniczno-chemiczne niszczenie łęcin. Zbiór prowadzony jest przy pomocy wysokowydajnych maszyn zbierających (kopaczek lub kombajnów). Stosowanie tej technologii, chociaż charakteryzuje się ona wysokimi kosztami uprawy, sprzyja uzyskiwaniu wysokich plonów z dużym udziałem plonu handlowego w plonie ogólnym, osiąganiem wysokich parametrów cech użytkowych plonu, a w połączeniu z dużą koncentracją produkcji także dobrą (niestety nie zawsze), wysoką rentownością uprawy ziemniaka. Ujemną cechą tego systemu jest natomiast wysoki stopień chemizacji w technologii produkcji.

Certyfikowane systemy uprawy ziemniaka

Integrowana Produkcja (IP)
Integrowana produkcja jest systemem, który powinien najbardziej odpowiadać polskim rolnikom, a w praktyce jest najmniej popularny. Dzieje się tak za sprawą wymogów formalnych samego procesu certyfikacji. System ten, uchodzący za najbardziej zrównoważony i najbardziej zbliżony do stosowanego aktualnie systemu uprawy w średniej wielkości gospodarstwach w kraju, cechuje się umiarkowanym poziomem nawożenia mineralnego uzupełnianego stosowaniem nawozów rolniczych, obowiązkowym stosowaniem płodozmianu oraz umiarkowaną ochroną roślin wynikającą z uwzględnienia progów ekonomicznej szkodliwości występujących agrofagów ziemniaka. Podstawą stosowania IP jest właściwy dobór odmian do warunków przyrodniczych środowiska, co w konsekwencji generuje dość dobrą rentowność produkcji.
Ten system produkcji, nadzorowany przez Państwową Inspekcję Ochrony Roślin i Nasiennictwa, powinien być łatwy do wprowadzenia przez większość gospodarstw rolnych. Jest oparty na przestrzeganiu zasad Polskiego Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej oraz specjalnie opracowanych metodyk IP, w tym także w uprawie ziemniaka. Integrowana Produkcja jest już systemem popularnym w sadownictwie i warzywnictwie. Warto go powszechnie wprowadzić także w uprawie ziemniaka.

Produkcja ekologiczna
Uprawa ziemniaka w ekologicznym systemie gospodarowania jest niezwykle trudna i dlatego gospodarstwa ekologiczne stronią od uprawy tego gatunku. Podstawowymi barierami są: trudności w ochronie plantacji przed stonką ziemniaczaną oraz zarazą ziemniaka, mało skuteczna mechaniczna kontrola zachwaszczenia plantacji oraz niskie i często wadliwe pod względem standardów rynkowych plony bulw. Jako trudna i pracochłonna, uprawa ziemniaka jest wypierana z gospodarstw ekologicznych przez inne gatunki roślin rolniczych lub ogrodniczych.

Ekologiczna plantacja ziemniaka jadalnego
 

Ekologiczny system gospodarowania w przeciwieństwie do IP musi być wprowadzony w całym gospodarstwie rolnym i nie dotyczy tylko wybranych gatunków roślin rolniczych uprawianych w danym gospodarstwie. Certyfikacja ekologicznego systemu oparta jest na przepisach zawartych w Ustawie o rolnictwie ekologicznym.

W myśl prawa, gospodarstwa ekologiczne (także uprawiające ziemniaki) przechodzą 2-letni okres przestawiania systemu konwencjonalnego na ekologiczny, uzyskują certyfikat wydawany przez upoważnione jednostki certyfikujące i nie stosują generalnie żadnych syntetycznych środków ochrony roślin ani nawozów mineralnych. Można stosować tylko środki pochodzenia organicznego lub biologiczne preparaty dopuszczone odpowiednimi przepisami. Gospodarstwa ekologiczne powinny stosować bogaty płodozmian, uprawiać międzyplony i stosować nawozy rolnicze, aby zapewnić dostępność składników pokarmowych w glebie.

Specjalistyczne technologie uprawy ziemniaka stosowane w kraju
Ziemniak jest generalnie rośliną wielokierunkowego wykorzystania zbiorów (ziemniak jadalny jako warzywo, surowiec w przetwórstwie spożywczym i przemysłowym, jako pasza gospodarska oraz jako wegetatywny materiał sadzeniakowy). Technologia uprawy tego gatunku zależy w bardzo dużym stopniu od przyszłego, planowanego kierunku użytkowania zbiorów. Różnice w poszczególnych specjalistycznych technologiach wynikają z odmiennych wymagań jakościowych stawianych przez odbiorców rynkowych. Wymagania te z każdym rokiem wzrastają. Wyodrębnić można następujące technologie uprawy wynikające z  kierunków użytkowania zbiorów ziemniaka:

Uprawa ziemniaka jadalnego na wczesny zbiór w tym: 

• tradycyjna polowa w regionach o korzystnym mikroklimacie,
• przyspieszona z wykorzystaniem sztucznych okryw (np. agrowłókniny).

Jest to uprawa lokalizowana najczęściej w rejonach o najkorzystniejszym klimacie dla tego kierunku produkcji, stosująca odmiany o najszybszym tempie kumulacji plonu i wykorzystująca agrowłókniny zabezpieczające rośliny ziemniaka przed przymrozkami. Ważnym elementem tej technologii jest podkiełkowywanie sadzeniaków, właściwa proporcja aplikowanych składników pokarmowych oraz optymalna wielkość sadzeniaków i obsada roślin na jednostce powierzchni.

Uprawa ziemniaka jadalnego zbioru jesiennego w tym:

• produkcja tradycyjna ziemniaka jadalnego targowiskowego,
• produkcja tradycyjna ziemniaka jadalnego konfekcjonowanego,
• specjalistyczna produkcja dużych bulw (do pieczenia),
• specjalistyczna produkcja małych bulw („baby potato”).

Jest to podstawowy kierunek produkcji ziemniaka w naszym kraju. Obejmuje produkcję tradycyjną prowadzoną w różnych systemach gospodarowania. Bogactwo odmian (ponad 100) w krajowym rejestrze i w Katalogu UE umożliwia produkcję ziemniaków pod wszelkie potrzeby konsumentów (puree, sałatki, galanteria spożywcza, z wody, pieczone itp.). Węższą specjalnością jest uprawa ziemniaków na bulwy do pieczenia lub odwrotnie – małych bulw ziemniaka, tzw. „baby potato”. Najbardziej polecanymi systemami w uprawie ziemniaka jadalnego są IP oraz system ekologiczny.

Uprawa ziemniaka jako surowca dla przetwórstwa spożywczego w tym:   

• do przerobu na frytki, opiekane ćwiartki, talarki, itp.,
• do przerobu na chipsy,
• do przerobu na susze i inną galanterię spożywczą.

Ten kierunek produkcji stawia bardzo wysokie wymagania użytkowe dla zbiorów, a w technologii uprawy stosuje się wybrane odmiany najbardziej przydatne do produkcji frytek, chipsów lub suszy. Ważnymi elementami tej technologii jest odpowiednia architektura łanu, proporcje składników pokarmowych oraz nawadnianie i szczelna ochrona plantacji.

Uprawa ziemniaka dla przemysłu skrobiowego
oparta na odmianach skrobiowych z przeznaczeniem na produkcję skrobi i pochodnych. Kierunek ten jest obecnie objęty systemem dopłat obszarowych pod warunkiem zawarcia umowy kontraktacyjnej. Zasadniczą ideą tej technologii jest uzyskanie maksymalnego plonu skrobi z jednostki powierzchni, a wszystkie stosowane zabiegi w połączeniu z właściwościami odmian skrobiowych mają za zadanie podnieść zawartość skrobi w bulwach i służyć uzyskaniu wysokiego plonu ogólnego.

Niskonakładowa uprawa ziemniaka
z przeznaczeniem zbiorów na paszę, dla gorzelnictwa i własne potrzeby gospodarstwa. Technologia ta powinna być oparta o odmiany o najwyższej odporności na wszystkie występujące agrofagi ziemniaka i o dużym potencjale gromadzenia plonu suchej masy lub skrobi. Dopracowanie tej technologii może dać nową szansę dla ziemniaka jako gatunku konkurencyjnego wobec innych roślin energetycznych lub paszowych.

Produkcja nasienna ziemniaka (kwalifikowanego materiału sadzeniakowego)  w tym: 

• tradycyjna polowa produkcja sadzeniaków kwalifikowanych,
• szklarniowa (pod osłonami) lub hydroponiczna produkcja minibulw,
• laboratoryjna produkcja mikrobulw

Produkcja kwalifikowanych sadzeniaków jest trudna, kosztowna i obarczona wysokim ryzykiem dyskwalifikacji plantacji. Powinna być prowadzona przez wybitnych profesjonalistów.

Tabela 2

Wszystkie wyżej wymienione technologie różnią się między sobą wieloma elementami, takimi jak gęstość sadzenia (celem uzyskania pożądanej wielkości bulw), intensywność ochrony roślin, poziom nawożenia i proporcje poszczególnych składników pokarmowych, a przede wszystkim dobór odmian najlepszych dla danego kierunku użytkowania

Podsumowanie
Współczesny rolnik – producent ziemniaka, jak widać z powyższego zestawienia, ma szerokie możliwości wyboru odpowiedniego systemu gospodarowania i kierunku produkcji. Przyszłością są systemy certyfikowane. Jest to związane z rosnącymi wymaganiami rynku ziemniaka jadalnego na wczesny i jesienny zbiór, produkcji surowca dla przetwórstwa spożywczego i skrobiowego oraz w nasiennictwie ziemniaka. Umiejętny dobór systemu do specjalistycznej technologii uprawy ziemniaka jest kluczem do ekonomicznego sukcesu.

tekst i fot. dr Wojciech Nowacki
Zakład Agronomii Ziemniaka, IHAR – PIB Oddział w Jadwisinie